Hatutan.com, (16 Outubru 2021), Balibo-Asosiasaun HAK konsidera delegasaun boot hosi Timor-Leste kompostu hosi membru Governu na’in hitu (7) no pesoál tékniku sira  na’in 120 ba Expo Dubai 2020, nu’udar insulta boot ba povu ida-ne’e.

Notísia iha Relasaun : Delegasaun TL “Nadodon” ba Dubai Viola Dekretu Governu kona-bá Viajen Estranjeiru

Diretór Ezekutivu Asosiasaun HAK, Sisto dos Santos. Foto/Hatutan.com

Diretór Ezekutivu Asosiasaun HAK nu’udar mós Konselleiru iha  Centro Nacional Chega!, Sisto dos Santos, afirma katak ekonomikamente povu Timor-Leste a iha situasaun ida ne’ebé frazil no iha situasaun tinan 20 nia laran ikus-ikus ne’e povu presiza tebes bee-moos, edukasaun di’ak, fasilidade saúde di’ak maibé hirak-ne’e durante tinan 2019-2021 mai husi ajénsia  parseiru dezenvolvimentu nasionál no la’ós osan ne’ebé própriu mai husi kofre Estadu.

“Iha tempu ida ne’ebé mak ita nia povu rihun atus ida resin ne’ebé mak sei halerik hela ba bee-moos, Governu la kanaliza bee-moos ba povu maibé lori osan ne’e ba fakar iha li’ur iha Dubai,” Sisto dos Santos haktuir ba Hatutan.com iha Balibo, Sábadu (16/10/2021).

Iha fatin lubuk ida ne’ebé Asosiasaun HAK halo servisu ba hanesan Manufahi, Liquiça, Baucau, Viqueque, Ainaro, Aileu, Dili  no fatin seluk tan, komunidade sira susar tebes atu asesu ba bee-moos, menus tebes ai-han ho nutrisaun durante tinan 20 nia laran Timor-Leste restaura nia ukun rasik an.

“Abitante sira iha área sira ne’ebé ami temi iha leten kuaze tinan 20 ita ukun an, sira-nia moris dependénsia liu ba bee-mota no iha momentu sira hanesan ne’e povu ne’e merese atu hetan, maibé realidade oin-seluk tamba ukun nain sira halo polítika insulta povu bainhira povu sei moris iha mukit sira bele lori osan ba goja vida iha ema nia rain,” Sisto afirma tan.

Prezensa Timor-Leste iha Expo Dubai tuir ativista direitus umanus ne’e konsidera sei la fó retornu ba povu Timor-Leste tamba oras ne’e kafé iha Timor laiha sustentabilidade. Iha Ermera, Ainaro, Aileo no Manufahi,  komunidade sira prefere liu kuda maek no vanilla duke sira konserva kafé.

“Ami konsidera polítika ida ba Dubai no nia implikasaun mai dezenvolvimentu iha Timor laiha koerénsia no husi aspetu diretu umanus ita nia rekursu falla no konsidera krime,” nia tenik.

Situasaun sira ne’e halo ekonomikamente ema iha inseguru nia laran, bele dehan populasaun oras ne’e iha porsentu 30 to’o porsentu 40 moris iha inseguru nia laran ho situasaun ne’ebé iha no sikolojikamente laiha ona esperansa ba moris no tempu ruma sei nakfila ba ameasa iha nasaun laran.

“Boot sira labele hanoin katak povu sira iha situasaun marjinál ka kiak sira bele halo buat saida de’it hodi oho povu tuir sira nia gostu.” Tanba ne’e presiza aprende husi situasaun sira iha Luanda, tamba iha kesenjangan ka diskrepánsia sosiál entre kiak no riku tamba ne’e ema uza étniku hodi hamosu konflitu no iha Timor-Leste ita aprende husi situasaun sira iha pasadu liga ho akontesimentu sira iha krize polítika 2006 to’o iha 2007 la’ós deit tamba étniku maibé fatór ida mós tamba kiak.

Planu governu nian ne’ebé integra iha objetivu dezenvolvimentu sustentavel ne’ebé dehan iha 2020 ba to’o iha 2030 povu sei moris iha situasaun ida adekuadu, maibé pergunta mak ne’e agrikultura iha Timor-Leste iha ona sustentabilidade ka seidauk, irrigasaun sira ne’ebé iha kuaze apoiu husi ajénsia sira no oras ne’e laiha sustentabilidade.

“ita sei tama krize boot se uainhira ita la utiliza ita-nia rekursu ho di’ak no ita la tau prioridade ba buat sira ne’ebé importante no urjente atu ita halo,” nia dehan.

Lamenta ho Sensibilidade Akademista no Ativista sira

Diretór Ezekutivu Asosiasaun HAK ne’e mós aprezenta nia lamentasaun ba kamada  ativista no akademia sira ne’ebé laiha sensibilidade ho situasaun atuál no konsidera ativista no akademista sira uza de’it oportunidade hodi asegura sira-nia pozisaun no hela iha zona seguru hodi husik povu iha zona inseguru ne’ebé ikus mai sai vítima.

Partidu polítiku, ativista no akademista sira inklui estudante sira, tuir nia, iha situasaun sira agora ne’e  fa’an hela sira-nia matenek atu bele asegura de’it fatin ka pozisaun, maibé interese loloos ba povu ne’e laiha.

“Ita sira ne’e (akademista, ativista, partidu polítiku), ita oportunista tamba ita fa’an ita-nia matenek la’ós atu liberta povu, maibé asegura pozisaun. Akademista sira halo peskiza maibé laiha rezultadu no NGO sira halo relatóriu imajinativu hodi han doadór sira-nia osan, maibé la aloka ba povu. Bosok hodi povu nia naran maibé la lori retornu ba povu nia moris di’ak,” nia hatutan.

Situasaun ne’e la’os de’it iha NGO no akademista sira, maibé Sisto hateten, partidu polítiku no polítiku na’in sira mós halo ida ne’e atu hakonu sira-nia an ho povu nia kosar-been.

Tuir nia, ida-ne’e hatudu iha degradasaun boot ba iha jerasaun ohin loron  haree husi aspetu moral, polítika, sosiál no kulturál. Degradasaun ne’e mai kedas husi lider jerasaun tuan sira ne’ebé deside ida-ida lao ninian, la rona malu ikus mai hamosu polítika dezastre ba sosiedade ida-ne’e too  ohin loron.

Atu hadi’a hikas naksalak sira ne’ebé iha, Sisto dos Santos, sujere atu Governu haree no hadi’a aspetu importante tolu ne’ebé kontribui ba kreximentu povu nia moris iha área prioridade hat ne’ebé presiza maka edukasaun, saúde, bee-moos no agrikultura.

Nia hateten, bainhira Governu hadi’a aspetu hat ne’e, povu rasik mak sei dezenvolve nia moris, liberta nia an no sai soberanu tuir kondisaun ne’ebé Governu no Estadu tau.

Jornalista : Vito Salvador