Connect with us
Pakote Ahi

Opiniaun

“The new forms of cultural colonization”, “The illusion of communication”: Husi Amo Daschback, SVD ba Amo Abito Brites to’o Amo Belo, SDB

Published

on

Jornal online husi Holanda no Portugal foti questão super sensitivo nebe alega Dom Carlos Filipe Ximenes Belo konaba abuso sexual. Noticia hanesan nee laos buat foun iha mundo – Europa ka Estados Unidos to’o America Latina ho Australia. Ba malae sira, noticia sira ne’e “berita basi” (han etu sin). Tan ne’e ema la tau interesse aas, sa tan hatama kanuru tohar.

Martinho G. da Silva Gusmão,
Hanorin Filosofia, Assessor Fraternidade Humana Iha Presidência da República.

Mai Asia no Afrika, condição sai oinseluk. Noticia be malae Holanda ho Portugal halo iha Timor-Leste ne’e hanesan fai-borus ita nia “Noyaux éthico-mythiques” ka “ethico-mythical nucleus” (Paul Ricoeur). Liafuan francês (ho inglês) nee susar oituan atu traduz ba Tetum. Maibe, bele dehan “Lulik nebe haksumik iha ita nia fuan no klamar”, halo moris ita nia cultura no lisan bein nian. Iha Timor ne’e, ko’alia konaba Na’i-ulun ho Na’i-lulik sai hanesan simbol no sasukat ba Povo Timor nia ético no mítico ida, sira mak lori Rai-Lulik no tau ukun Povo ida ne’e. Ema ko’alia aat Xanana Gusmão, ema dulas ibun ba Ramos Horta ka halo halis tiha Taur Matan Ruak, Lere Anan Timor, Falur Rate Laek to’o Mari Alkatiri no Lu-Olo. Ka sira ho sira mak halo malu, depois “asuliar” (iha lian Makasae dehan “dai-gi-anu”) sira manan taxu! Se mak kanek? Povo nia sentimento!

Agora jornalista Holanda halo tan operação foun hasoru Dom Carlos Filipe. Liu ba, nia joga uluk Padre Daschback, SVD. Tribunal hatama amo Dasbach ba dadur laran. Maibe, too fali Febriana Bana nia mate, nia ho ninia maluk aktivista sira (“dai-gi-anu”) iha Timor-Leste suku metin ibun la protes; liman mos kaimbra tiha no la hakerek liafuan ruma konaba Febriana ho feto-ran sira nebe sai vítima ba “visum obrigatório” (tuir lolos “crime against humanity”). Ne’e duni, questão la’os ona Bispo ka Padre de’it maibe oinsa mak sira bele atinge Igreja Católica.

Decisão husi Vaticano los ona: Amo Belo hetan “restrição”, maibe labele hetan “laicização”. Agora hein katak, malae Belanda ho Portugal lori caso concreto ba tribunal, no la lori ba jornal deit – trial by media. Nune’e mos labele hamosu tan caso Febriana Bana nebe mate tan “pedagogia do mafioso” (Papa Francisco, Fratelli Tutti: 28), hakarak hanorin Povo Timor atu matenek konaba Direitos Humanos hodi oho Povo nia oan sira atu hatudu duni iha “vitima”. Sira oho tiha labrik, halakon tiha labarik feto nia moris atu nune’e bele hetan “bukti” katak iha duni pedofilia.

Advertisement

Ba hau, interessante liu mak liafuan husi Papa Francisco konaba “the new forms of cultural colonization” (encíclica Fratelli Tutti: 14) nebe hakait ba “the illusion of communication” (FF: 42-50). Hau hanoin, malae husi Holanda ho Portugal hakarak hatudu oinsa mak sira sei hatama liman kukun iha ita nia Noyaux ethico-mythiques. Uluk sira nia abon sira lori meik no kroat hodi harahun povo, agora liu husi ilusão iha media online nian. Maski ita bele hatene, sira mai husi media ki’ik nebe too deit iha narrow-casting, maibe ninia danificação ba Timor-Leste boot duni. Mundo sei la interesse ba malae Holanda ho Portugal ne’e. Importante ba sira, Timor rahun.

Colonialismo foun

Papa João Paulo II Vizita Timor-Leste iha 12 de Outubro de 1989. Foto/L’osservatorio romano.

Se mak la hatene Belanda nia história iha Indonésia? Se mak la hatene Portugal nia hahalok iha Timor-Leste? Iha sira nia colonialismo, sira nauk no sobu Indonesia ho Timor-Leste nia cultura. Keta haluha, Portugal faan Timor pedasuk ida ba Belanda. Too agora ita moris nudar Timor-Leste no Timor Ocidental.

Wainhira hatudu ema sira husi Portugal no Belanda (inclui Australia) ko’alia konaba “direitos humanos”, sira les ibun luan maibe too ona “vitima” ka “sofrimento” nebe Povo hasoru tan luta ba libertação, sira hahu taka ibun no hakruk moe ba saída mak sira nia nação halo iha passado. CRIME CONTRA HUMANIDADE hanesan genocídio no massacre, too destruição cultural ba Povo ne’e mai husi sira nia sistema, sira nia agressão no sira nia brutalismo. Konaba Timor-Leste, Borja da Costa hakerek “barbaramente civilizaste na demagogia da tua grei// brutalmente colonizaste na ambição da tua grandeza”. Nune’e mos matenek na’in husi Afrika, César Aimé dehan colonização ne’e sei la mohu, sei la nahas, tan “they hide the truth from themselves, that i tis barbarismo, the supreme barbarismo, the crowning barbarismo that sum up all the daily barbarisms”.

Iha encíclica Fratelli Tutti, Papa Francisco hakerek katak colonialismo foun ne’e mosu husi ema hirak nebe hakarak hamihis no halakon too hamohu Povo ida nia lisan ho cultura, sira nia fiar no Lulik, atu nune’e bele “rob their very soul, end up losing not only their spiritual identity but also their moral consistency and, in the end, their intelectual, economic and political Independence”.

Ba malae sira, Povo nia “very soul” la importante. Atu rahun ka atu uut mos, sira la iha interesse. Buat nebe sira hakarak halo mak oinsa hatudu sira matenek, sira brani atu hanorin Timor-Leste moris tuir malae.

Advertisement

Agora mosu ona grupo foinsae sira hodi halo contra-ataque. Sira uluk moris iha resistência nia laran, funu hasoru Indonesia iha vila laran hahu foti lian. La’os de’it tan Amo Belo. Maibe mos atu salva simbolismo da resistência ida, resistência moral … katak, laos malae sira mak matenek liu, laos sira mak forte liu. Hau kaer Santo Padre nia liafuan, “PECADOR, SIM! TRAIDOR, NÃO”! Malae sira mai serviço level beik-ten hotu, maibe manan salário boot. Sira mosu mai hanesan aswain foun, taka tiha realidade katak iha passado colonialismo sira halo crime contra humanidade, boot liu qualquer noticia abuso sexual ida. Liu-liu hanesan Portugal, kaer Timor-Leste soe ba Indonesia hodi hamosu funu iha tinan 22 nia laran, agora mai tan ho Holanda atu sobu Timor-Leste ninia ethico-mythical nucleus.

The illusion of Communication

Hau hanoin jornalismo husi malae Holanda no Portugal ne’e atu hatudu katak sira sei maka’as no tebe-rai iha Indonesia ho Timor-Leste. Jornalista Holanda ne’e ko’alia ho hau konaba ba NTT no Maluku. Jornalista Portugal ne’e wira-wiri iha Timor-Leste, no halo noticia barak.

Iha caso Padre Dasbach SVD too Febriana Bana nia mate, husi Padre Abito Brites too agora Bispo Belo nia caso, hau foti liafuan Papa Francisco nian dehan “The illusion of communication” atu halo avaliação ruma. Liafuan ne’e atu dehan, jornalista mehi furak los atu komunika lia-los. Maibe, sira taka matan ba ema seluk nebe moris iha susar nia laran. Oinsa “illusion” ne’e mosu? Ida uluk (1), malae sira ne’e halo “a kind of spectacle” (§42), halo ema seluk nia moris sai hanesan “semacam tontonan”. Iha caso Padre Dasbach SVD no Bispo Belo SDB, media online halo cobertura maka’as iha ingles no português. Ema hira mak le? Ema hira mak hakfodak? Malae sira la iha ida mak interesse!  Maibe, temi deit Padre ho Bispo nia naran iha Timor-Leste, sa tan Nobel da Paz 1996 (hamutuk ho Ramos Horta), sira bele ona “blocking the development of authentic interpersonal relationship”. Estraga ita nia relação husi fuan ba fuan, oin ba oin, laran ba laran. Nune’e, saida mak sira consegue halo mak oinsa sarani sira nakdoko, néon kraik, “in the contempt for the vulnerable” (halo moe, ka hatun ema kbiit laek nia oin deit). Hau hanoin, saida mak Pe. Júlio Crispim ko’alia konaba “segredo justiça” kala vale deit ba Timor-oan sira, maibe malae sira avontade lekar justiça iha media. Iha assunto ida ne’e, CNJPIC mos halo “illusion” deit.

Tuir mai (2), ita fila ba caso Febriana Bana ho Padre Abito Brites. Media sira, too digital sira nonok lakon. Suku ibun metin. Movimento feto nian be gosta los defende feto nia direito, la iha ida mak loke ibun konaba Febriana Bana. Media sira be gosta gosip Padre sira, la iha liu ida mak brani loke nafatin caso Abito nian. Sa tan Padre Julio Crispim husu atu falun metin ho “segredo justiça”, ema hotu hatene ona katak ikus mai Febri no Abito sei mate lakon deit. Papa Francisco temi konaba “shameless aggression” – media online la iha liu moe hodi halo agresaun ba ema nia moris. Sira hasai noticia atu bele halo tauk deit ema, terror deit ema. Maibe, sira la iha liu coragem atu halo noticia hodi salva ka loke dalan ba justiça. Bele mos dehan, loke dalan ba justiça wainhira hametin sira nia “bisnis”, laos taka dalan. Comentário pro-contra ba caso ruma, tuir Santo Padre dehan hamosu “Social aggression has found unparalleled room for expansion through computers and mobile devices”. Buat nebe uluk ema dehan respeita malu no tane aas malu ohin loron namtate hodi halimar. Nune’e, liu husi Fratelli Tutti, Papa Francisco hatudu kedas oinsa mak “[…] huge economic interest operating in the digital world, capable of exercising forms of control as subtle as the are invasive, creating mechanism for manipulation of conscience ando f the democratic process” (§45). Hau hanoin saida mak Santo Padre dehan nee los kedas! Nia hatutan tan katak jornalista católico sira, no media nebe nakonu ho ema católico mos bele halo “overstepped” (hakat liu lutu) hodi hatun liafuan nebe halakon deit relação domin no damen nian.

Advertisement

Ikus liu (3), Papa Francisco ko’alia konaba “Information without wisdom”. Liu husi medsos, lori usa ID-falso no hato’o liafuan falso, insulta malu halo ita hotu hare deit “distasteful” (laran sae atu muta). Malae Holanda ho Portugal ne’e hare Timor-Leste hanesan fatin “unpleasant” (la furak; fatin aat), sira mehi aas los atu sai tan herói hanesan uluk sira sai colonialista. Liu husi media online, sira koko atu hetan maluk seluk hodi “share our world”. Nune’e, saida mak sira hanoin furak no diak iha Holanda no Portugal agora sira buka fatin iha Timor-Leste atu fahe ho ema sira nebe mehi hanesan ho sira. Ne’e duni malae sira nebe hetan ona “dai-gi-anu” koko atu hametin “jaringan” hodi lori moral foun, moris foun no ksolok foun. Maibe, Santo Padre dehan “[…] today’s world is largely a deaf world … At times, the frantic pace of the modern world prevents us from listening attentively to what another person is saying”. Mundo ohin loron hatudu deit mundo diuk sira nian. Ita hakarak dehan lalais buat nebe ita hakarak dehan iha chatting, halo ita nia an labele rona didiak saida mak ema seluk hakarak dehan. Ita lakon kbiit atu bele rona didiak ema seluk.

Espiritualidade “sana-rai”

Papa João Paulo II selebra misa iha Tasi Tolu, bainhira Vizita Timor-Leste iha 12 de Outubro de 1989. Foto/L’osservatorio romano.

Uluk hau halao knar nudar na’ilulik. Agora hau “dispensado” ona (laos “demitido”), nee katak hau fo nafatin sasin konaba hau nia fiar ba Maromak no domin ba Igreja. Besik tinan 7 nia laran, hau hanoin oinsa mak tur tiha iha Tribunal Distrital Dili tan “caso politíco”, hau husu didiak ba Bispo Baucau no Santo Padre iha Roma atu koko moris nudar leigo. Santo Padre haruka carta mai hau ho liafuan “Caro Irmão em Cristo” – Alin Doben iha Cristo, hodi haraik fali Igreja Catolica nia “bondade” atu hau bele moris nudar sarani hodi fo sasin konaba Cristo, liu husi “fraternidade – irmandade” foun.  

Hateke tuir fali hau nia relação sacerdotal ho Dom Basilio do Nascimento no Dom Carlos Filipe Ximenes Belo SDB, hau sente nafatin hau nia “authentic interpersonal relationship” ho sira na’in rua. Liu-liu iha crise boot 1998-1999, hau sente maka’as tebes ami nia “frarernidade humana” no “amizade sacerdotal”; too fali ba Padre Daschback SVD no Padre Abito Brites, hanesan uluk ho Frater Jacinto F. Xavier, Frater Fernando dos Santos ho Frater Valério Conceição too fali Padre Hilario Madeira, Padre Francisco Soares, Padre Dewanto SJ no Padre Karim SJ, ba fali Madre Celeste Pinto FdCC ho Madre Erminia Cazzaniga FdCC.

Husi na’ilulik mai leigo, buat nebe hau sente maka’as mak liafuan São Paulo nian be dehan, “Trazemos, porém, este tesouro em vasos de barro, para que se veja que este extraordinário poder é de Deus e não é nosso” (2Cor 4, 7) – “Tetapi harta ini kami punyai dalam bejana tanah liat, supaya nyata, bahwa kekuatan yang melimpah-limpah itu berasal dari Allah, bukan dari diri kami”. Sai sarani katolika – hanesan mos sai nailulik – ita hotu hanesan lori rikusoy barak no murak mean boot iha sana-rai nia laran. Sana-rai ne’e buat ida nebe mihis no fera lalais wainhira ita tau buat boot no nakonu iha laran. Sana-rai fraku demais atu hatama naha todan … hanesan ita ema mai husi rai-rahun karik sei fila ba rai-rahun.

Dala barak liu mak ita haluha, katak, moris celibato iha Igreja Catolica ba na’ilulik no religioso/a sira laos “dogmático” maibe “disciplina eclesial”. Iha Biblia nia laran, la iha doutrina nebe hanorin atu labele kaben. Maibe, ita fiar ba Jesus Cristo nia FutarLia katak, ba Reino Lalehan nian, ema sira livre atu husik buat hotu hodi livre hatudu dalan ba moris rohan laek. Dala barak mos, “protocol” ka “lia menon” husi ketua panitia, vulgarmente dehan “noi oan sira laran moras” (maibe, la dehan mane sira laran moras hare nia doben sai madre). Husi biban seluk, ba kaben-na’in sira mak Biblia hanorin konaba fidelidade conjugal, no ikus mai catecismo foun hanorin konaba “igreja doméstica”. Ne’e katak, hola malu nudar fen-laen ne’e atu hari’i uma kain hanesan harii uma kreda. Nune’e, celibato ka kaben-na’in ninia todan hanesan deit karik. Liu-liu iha mundo “sexismo” (hanoin no halo propaganda katak feto deit mak vitima; mane deit mak halo violência) too “pansexualismo” (hanoin katak feto ho mane lao hamutuk ne’e ba liu kama-laran; agora balun moris liu iha LGBT). Ita tetu ba tetu mai nee saida mak Igreja Católica hanorin no halo sai sala hotu wainhira hasoru ona doutrina “secularismo” ou forte liu ka kroat liu mak “laicismo” (cultural). Liu-liu iha Timor-Leste, wainhira malae sira mai hare hetan katak “clericalismo” mos todan wain basuk. Hare deit oinsa mak uluk sarani sira simu Dom Carlos F.X. Belo, SDB fila husi Oslo mai lori Nobel da Paz, 1996; fohin lalais ne’e Cardeal Virgilio do Carmo da Silva SDB fila husi Roma, 2022. Malae sira, liu-liu husi Portugal (inclui escritor Timoroan nebe moris iha malae nia rain), matan-fuan atu semo sai hare “clericalismo” ho ninia triumfalismo tradicional tomak, no hau sente sira nia “laicismo” cultural ikun tuk tiha kedas. 

Advertisement

Hau hanoin, saida mak holandesa ho português ne’e halo iha noticia hanesan terrorismo foun hodi ataka saida deit mak hatudu ba identidade nacional, identidade cultural ho identidade religiosa. Iha Timor-Leste ne’e UMA KREDA ho UMA KAIN hatudu ba identidade nasional, identidade cultural no identidade religiosa. Sira maia tu defende povo Timor nia dignidade hodi sobu no halo rahun buat nebe sira hanoin la hanesan ho malae sira nia hakrak. Ohin ne’e ita ko’alia defende UMA KAIN ka UMA KREDA, nee ita hanesan ema aat no criminoso nebe contra DIREITOS HUMANOS. Agora ne’e definição lolos mak cidadão livre deit, igualdade género deit, … cartão identidade ho ninia número x ka y, too género mos depende ba definição foun husi “laicismo”, “sexismo” no “pansexualismo”.

Hau hanoin, hola malu nudar fen-laen ka moris celibato hanesan “rikusoy nebe tau iha sana-rai nia laran”, laos iha armari besi nia laran. Wainhira rikusoy sei barak, ema hotu mai hobur no husu tulun. Maibe, wainhira la iha ona kbiit no beran, ema kaer baku rahun tiha sana-rai ne’e; kaer soe iha dalan ninin deit no sama too rahun. Ne’e laos nia ema aat ka criminoso, maibe tan nia pecador. Hanesan mos sai fen-laen, wainhira buat hotu iha no sei forte ema hotu bele tabele tuir. Maibe, wainhira iha susar laran no todan laran … ema abandona sira – terus mesak tanis mesak.

Líder nasionál Kay Rala Xanana Gusmão, hamtuk ho premiadu Nobel da Páz José Manuel Ramos-Horta ho Administradór Apostóliku Díli, Bispu Dom Calos Filipe Ximenes Belo, iha Forum Dare II, Jakarta 23-25 de Junho de 1998. Foto Espesiál.

Iha documento Fraternidade Humana, Papa Francisco ho Grão Imame Al-Tayyeb ko’alia konaba ba “Justiça baseada na misericórdia”. Hau la iha kbiit atu julga Dom Carlos Filipe; hau mos hanesan ai-tonka kulapru atu tane Dom Basilio. Maibe, hau sempre conserva “saudade” atu loke liman hako’ak sira na’in rua iha hau nia alma.

Dom Carlos Filipe hanesan “filho prodigo” nebe fila ba uma ho “saudade”. Iha loron hirak ikus nian molok mate, hau sente Dom Basilio nia “saudade” atu ami rua fila hamutuk ba “uma kreda”. Ohin, hau sente’an laos “alin ki’ik” nebe sai husi uma, maibe hare fali ema lubuk oan ida nebe lakohi tama ba uma laran tan odio no vingança. Hau hanoin, ita hotu lalika tuir “alin” ka “maun”, maibe “Aman Laran Luak” nebe sai husi Uma hodi hasoru nia oan na’in rua no liu “restaura sira nia fraternidade humana”. Liafuan ikus husi evangelho dehan, “[…] tínhamos de fazer uma festa e alegrar-nos, porque este teu irmão estava morto e reviveu; estava perdido e foi encontratado” (Lucas 15, 32). Importante, wainhira dehan “TEU IRMÃO”, ita Na’i Jesus Cristo hakarak duni dehan “MEU IRMÃO” … Ne’e duni, hau simu Carta husi Papa Fransciso ho liafuan furak “Caro Irmão em Cristo”. Maski ema balun iha “uma kreda laran” obriga halo conferencia da imprensa atu bolu hau “ex-padre” (hanesan parábola haktuir koanaba oan mane boot nebe lakohi simu nia alin iha uma laran).

Messagem husi Ebit G. Ade ko’alia buat los, “Orang Orang Terkucil

Dari sudut-sudut mataku
Mengalir butir air bening
Ku hapus dengan rambut anakku
Yang tidur dipeluk ibunya
Hari demi hari ku lewati
Usai sudah hukumanku
Ku ayun langkah kebebasan
ku hirup nafas kerinduan

Advertisement

Kini aku pulang
Semoga dapat diterima
Ingin ku buktikan maknanya bertobat
Seperti impianku
Akan ku bangun kecerahan
Ku baktikan sisa hidup untuk kebajikan
Namun ternyata apa yang ku terima
Semburan ludah sumpah serapah

Dalam kegelapan mata ini
Dukaku panas terbakar
Apapun yang di depanku
Rasanya ingin ku hempaskan

Betapa aku terluka
Perjuanganku sia-sia
Apakah orang sepertiku
Harus terkucil selamanya
Kemanakah harus ku buang kegetiran
Langit yang ku tatap pun berpaling dariku
Di manakah keluhanku akan didengar
Semua jalan telah tertutup buat namaku
Yang ku pelajari dari buku suci
Tak ada kata terlambat untuk bertobat
Nyatanya jiwaku tetap terpidana
Sesungguhnya aku telah mati dalam hidup
.

Husu ba jornalista husi Holanda no Portugal halo sira nia julgamento liu husi media. Ita hein oinsa mak “vitima” sira lori ba Tribunal. Ita hare tuir oinsa mak Tribunal halo sira nia processo. Maibe, ita lalika lakon ita nia fiar, domin no esperanca ba Maromak nia Laran Luak.

Metiaut, Cristo Rei, 1 de Outubro de 2022

Advertisement

Kontinua Le'e
Advertisement
Hakarak Hato'o Komentariu?

Husik Hela Komentariu

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Opiniaun

TIMOR-LESTE HAKDASAK TAMBA ESTRATEJIA POLÍTIKA ÓDIU-VINGANSA

Published

on

Hosi :  Nelion Ornai Monteiro

Alumnu Universitas Sanata Dharma, Yogyakarta hosi Fakuldade Filozofia no Teolojia Kentungan Wedha Bakthi 2019/2020.

(more…)

Advertisement
Kontinua Le'e

Opiniaun

SEKOMS no Nia Misunderstanding Kona-ba Plájiu

Published

on

Armindo Moniz Amaral

(Sidadaun baibain, hela ladún dook hosi fatin sampah Tibar)

(more…)

Advertisement
Kontinua Le'e

Opiniaun

SEKOMS, PLÁJIU NO MENTAL INSTAN

Published

on

Armindo Moniz Amaral

(Alumnu Programa Doutoramentu Siénsia Direitu Universidade Diponegoro-UNDIP, 2017)

(more…)

Advertisement
Kontinua Le'e
Advertisement

Trending