Connect with us
Pakote Ahi

Polítika

Povu Na’in bá Demokrasia no Poder Polítiku Nia Hun

Published

on

Hatutan.com, (15 Setembru 2022), Díli-Povu mak na’in bá demokrasia, povu mak soberania no poder polítiku nia hun. Liuhosi polítika demokrasia no lei mak Timor-Leste harii no hametin nia soberania, no halo alternánsia bá lideransa iha Estado de Direito Democrático.

Prezidente Parlamentu Nasionál (PPN), Aniceto Longuinhos Guterres Lopes. Foto/Elio dos Santos da Costa

Lia hirak ne’e hato’o hosi Prezidente Parlamentu Nasionál (PPN), Aniceto Longuinhos Guterres Lopes, iha nia diskursu iha Plenária Solene abertuta sesaun da-limak, Kinta Lejislatura, iha Parlamentu Nasionál, Kinta (15/09/2022).

Aniceto Guterres hateten, molok atu hahu intervensaun iha sesaun abertura solene ida ne’e lori Parlamentu Nasionál nia naran hakarak hatoo bem vindo no agradesimentu ua’in bá Prezidente Repúblika, titulares dos orgãos de Soberania no ilustres konvidados, ba hotu-hotu nia presensa iha Uma-Fukun Parlamentu Nasional.

Nudar Presidenti Parlamentu Nasionál hakarak hato’o mós apresu no agradesimentu espesiál bá PR José Ramos-Horta ne’ebé desde inísiu nia mandatu Prezidensia, hatudu kedas kolaborasaun di’ak ho Parlamentu Nasionál  no ohin mai hamutuk iha Sesaun Solene ida ne’e hodi hato’o mensajen bá Estadu no ba Povu, no halo abertura Kinta Sesaun Legislativa. 

Advertisement

“Ita tama ona iha sesaun legislativa bá dala-ikus, Kinta Legislatura nian, liuhosi dezafiu lubuk ida ne’ebé instituisaun Estadu nian sira no povu hasoru hanesan ita hotu hatene. Maski nune’e, ita konsege hetan solusaun bá dezafiu balu ne’ebé lori instituisaun demokratikas Estadu nian bele halao sira-nia funsaun to’o mandatu remata,” Aniceto Longuinhos Guterres Lopes hateten.

Sesaun Legislativa ba da-hat ne’ebé foin remata, Aniceto Guterres hateten, marka diferensa kompara ho Sesaun Legislativa da-tolu liu bá ne’ebé nakonu ho restrisaun sira Pandemia Covid-19 impoen.  Estensaun Estadu Emerjénsia remata iha fulan-Novembru 2021, ho  aprovasaun revizaun Lei do Sistema Saúde hodi responde ezigênsias pandemia nian. Mobilidade deputados ba munisípiu hodi halo fiskalizasaun  ka bá estrangeiru normaliza fali ona. Iha tinan ida ne’e, ita hasoru eleisaun prezidensial ho ronda rua.

Iha Sesaun Legislativa da-haat liubá Parlamentu Nasionál hatudu kumprimentu bá nia kompeténsia Konstitusionál sira liuhosi atos lejizlativu no atos polítiku lubun ida ne’ebé sei destaka de’it balu hanesan tuir mai;

Aprova medidas estrurante sira hodi reforsa setor justisa ho: Lei  kona-bá organização judiciária, Lei no.25/2021, 2 de Dezembru, Lei kona ba organização e funcionamento dos Tribunais, Lei no.25/2021, 2 de dezembru, Lei kona ba Estatuto do Ministério Público, Lei no.7/2022, 19 de maiu, Lei no.9/2022, 13 de julho, kona-bá Organização da Investigação Criminal.

Sei iha ambitu reforsa setor judisiáriu Parlamentu Nasionál aprova Rezolusaun no.1/2022, 19 Janeiru, kona-bá eleisaun vogal ida hodi okupa pozisaun iha Conselho Superior da Magistratura Judicial. Designa membru na’in-rua hodi reprezenta Parlamentu Nasionál iha Comissão do Rekrutamentu no Selesaun dos Juízes do Supremo Tribunal de Justiça e Juízes do Tribunal de Recurso (Res.no.19/2022, 6 julho).

Advertisement

Designa membru na’in-rua representa Parlamentu Nasionál iha Comissão de Recrutamento e Seleção do Procurador da República de Recurso e Procuradores da República de Recurso (Res.no.25/2022, 13 jullu).

“Medida sira ne’ebé Parlamentu Nasionál foti ne’e atu reforsa funsionamentu setór justisa too nivel instalasaun Supremu Tribunál  Justisa hodi garante asesu justisa bá sidadaun hotu-hotu, asegura serteza bá desizaun sira hosi tribunál. Medida hirak ne’e loke dalan bá kriasaun fazeada, sírkulu judisiál iha munisipiu sira, halo adaptasaun estrutura interna tuir mapa judisiáriu foun, prepara bá sira-nia modernizasaun iha futuru,  hodi hakbesik justisa formal bá populasaun sira,” Aniceto hateten. 

Parlamentu Nasionál halo aprovasaun bá Estatuto dos Magistrados Judiciais, no Estatuto do Ministério Público, no kria Komisaun sira iha ámbitu fortalesimentu setór justisa hodi hala’o rekrutamentu bá majistradu sira ne’ebé sei kaer funsaun iha tribunál superior ho baze méritu profisionál.

Parlamentu Nasionál aprova mós kuadru legal bá Poder Lokál no Desentralizasaun Administrativa, Lei no.23/2021, 10 de Novembru no bá Eleisaun Munisipál, Lei no.22/2021, 4 de Novembru. Lei rua ne’e loke dalan bá kriasaun Poder Lokál hodi hakbesik governasaun bá povu no envolve povu iha governasaun.

Parlamentu Nasionál aprova mós Lei nu.2/2022, 10 de Fevereiru kona-bá Enkuadramentu Orsamentu no Jestaun Finansa Publika ne’ebé reforma lei anterior hodi moderniza sistema finansa publika Timor-Leste nian. Nu’udár sekuénsia husi aprovasaun lei ida ne’e, Governu aprezenta bá dala-uluk Lei das Grandes Opções do Plano para 2023, Lei no.8/2022,  5 de junho, ne’ebé defini opsaun importante no boot bá  investimentu ne’ebé tenke hala’o iha tinan 2023.

Advertisement

“Kinta Sesaun Legislativa ne’ebé oras ne’e ita loke dadaun, hanesan baibain, sei fó atensaun ba diskusaun kona-bá OJE 2023 ne’ebé tuir kalendáriu ne’ebé bazeia ba Lei Enkuadramentu Orsamentál no Jestaun Finansa Publika foun, sei konklui molok fulan-Novembru remata,” nia afirma.

Molok tinan ida ne’e remata Parlamentu Nasionál sei debate no aprova mós lei ida kona-bá protesaun labarik no joven sira ne’ebé iha perigu laran, atu salvaguarda no garante kondisaun bá sira-nia moris nu’udár potensiál rekursu umanu bá futuru.

Iha nivel internu parlamentar sei kontinua ho medidas legislativas bá reforsa reforma administrasaun parlamentar ne’ebé hahú halo diskusaun iha 2021. Sei halo revizaun ba kuadru regulamentar kona-bá Organizasaun no Funsionamentu Administrasaun Parlamentar, kona-bá Estatutu Funsionáriu Parlamentu nian, no kona-bá Estatutu Deputadu sira.

Prepara daudaun hela estratéjia bá dezenvolvimentu rekursu umanu ho re-organiza mapa pesoál  no deskrisaun servisu, padraun prosedimentu operasionál, no katálogu bá formasaun.

Prepara mós planu estratéjiku Parlamentu Nasionál nian bá 2023 too 2027. Iha ámbitu planu asaun bá 2023, Sekretariadu Parlamentu Nasionál sei implementa akordu ne’ebé Sekretario Geral Parlamentu Nasional Timor-Leste ho Sekretariu Geral DPR-RI Indonesia asina iha loron 23 fulan-Agostu liubá iha Jakarta kona-bá reforsa Timor-Leste nia servisu Protokolu Parlamentar no Media Komunikasaun Sosial. 

Advertisement

TL iha luta hasoru “Terceira Guerra Mundial aos Pedaços”

Iha kontekstu global, Timor-Leste hasoru mós tensaun no konflitu geopolitiku ne’ebé nia afeta vida sosial, ekonómika no polítika iha país barak, inklui Timor-Leste.

Tuir observasaun husi Dokumentu Deklarasaun Fraternidade Humana katak mundu oras ne’e tama tiha ona iha “Terceira Guerra Mundial aos Pedaços”.

Iha situasaun hirak ne’e nia laran Parlamentu Nasional aprova Rezolusaun no.11/2022, 13 maio, kona adezaun Timor-Leste bá Deklarasaun Fraternidade Humana ba Paz Mundial no Convivência komum ne’ebé Santo Padre Papa Francisco no Imam Boot Al-Azhar Ahmad Al-Tayyeb asina iha 4 fulan-Fevereiru 2019.

Timor-Leste nu’udár primeiru País iha mundu ne’ebé adopta Deklarasaun ne’e. Tuir mai iha loron 19 fulan-Setembru agora ho esforsu Prezidenti Republika, Laureadu Premiu Nobel da Paz, sei halo lansamentu sentru Fraternidade Humana iha Timor-Leste ho prezensa Altas Entidades Estadu nian, Arsebispu Edgar Peña Parra, Vise-Primeiru Ministru Santa Sé nian, Dom Virgílio  Kardeál do Carmo da Silva, SDB, Dom Norberto do Amaral Bispo Dioseze Maliana no Prezidenti Konferénsia Episkopál Timorense, no reprezentante konfisaun religioza sira iha Timor-Leste no iha ASEAN. 

Advertisement

“Ho adezaun ne’e Timor-Leste kompromete-an bá promove valores Fraternidade Humana no konvivência komún ho dame iha it- nia lalaok dezenvolvimentu, iha ita-nia selebrasaun eventus Estadu nian, iha konvivensia bilateral no multilateral,” Aniceto Guterres haktuir.

Ho naroman husi valores hirak ne’e, Timor-Leste tama bá tinan 2023, tinan eleisaun parlamentar, hodi halo alternánsia bá reprezentante povu nian ne’ebé assume kargu polítiku, lejislador, fiskalizador iha ita Estadu Direitu Demokratiku.

Liu husi eventu demokratiku ida ne’e mak fó kontinuidade funsionamentu bá órgaun soberania rua dala ida, Parlamentu Nasionál no formasaun Governu. Tanba ne’e iha kada tinan eleitoral, mekanismu demokratiku permiti realizasaun atividades politikas partidaria, forma aliansa pre-eleitoral ka post-eleitoral, mobilizasaun massa, komíssios, diskursu polítiku, debates polítika temátika hodi ajuda povu halo opsaun politika no desidi kanaliza nia votus loron eleisaun.

Meiu hirak ne’e, Aniceto Guterres hateten, tenke fomenta ho asuntu Estadu nian, asuntu dezenvolvimentu sosiál no ekonómiku, asuntu seguransa, estabilidade, soberania Estado de Direito Democrático no relasionamentu bilateral no multilateral entre paízes iha mundu.

“Ne’e mak ezijénsia sira bá reforsa dezenvolvimentu integradu no sustentavel agora no iha futuru,” Aniceto tenik.  

Advertisement

Jornalista: Vito Salvadór

Kontinua Le'e
Advertisement
Hakarak Hato'o Komentariu?

Husik Hela Komentariu

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Polítika

SEATOU Halo Evikasaun Tanba Simu Orden

Published

on

Hatutan.com, (25 Abríl 2024), Díli- Sekretáriu Jerál Partidu FRETILIN, Mari Alkatiri hateten evokasaun ne’ebé mak Sekretáriu Estadu Asuntu Toponímia  no Organizasaun Urbana (SEATOU), Germano Santa Brites Dias, halo bá abitante sira ne’ebé okupa espasu públiku no rai Estadu tanba hetan orden.

(more…)

Kontinua Le'e

Polítika

Mari Alkatiri Husu Lidér Sira Tuur Hamutuk

Published

on

Hatutan.com, (25 Abríl 2024), Díli- Sekretáriu Jerál partidu FRETILIN, Mari Alkatiri, hateten tempu ona hodi lidér sira tuur hamutuk para buka solusaun bá problema edukasaun, saúde no problema sira seluk hodi lori povu ne’e bá moris di’ak.

(more…)

Kontinua Le'e

Polítika

FRETILIN Preokupa ho Kresimentu Ekonómiku TL iha 2023 La To’o 2%

Published

on

Hatutan.com, (23 Abríl 2024), DíliBankada FRETILIN iha Parlamentu Nasionál (PN) preokupa tebes ho rezultadu relatóriu hosi Asian Development Bank (ADB) kona-bá kresimentu ekonómiku Timor-Leste (TL) nian iha tinan 2023 ne’ebé fraku loos no la to’o 2%.

(more…)

Kontinua Le'e

Trending