Hosi: Constantino de Jesus[1]

Dekada rua nia laran hafoin independénsia, setór kapitál sosiál aliás edukasaun nafatin preokupante. Investimentu ba setór ne’e menus tebes, maske konstituisaun RDTL garante edukasaun nu’udar direitu fundamentál ida-ne’ebé gia polítika Estadu nian iha kada governasaun. Inkumprimentu ba direitu sira iha KRDTL durante dekada rua ne’e, ha’u hanaran: violasaun estruturál ba direitu fundamentál povu nian.

Edukasaun ne’e sentidu ida ke ampla tebes. Tuir Maynard Hutchins, sistema edukasaun mak ida-ne’ebé nia objetivu atu eleva ema-nia kualidade. Sistema ne’ebé la dezenvolve kualidade ema-nian, ba nia ne’e la’os edukasaun. Tanba nia fiar katak hosi hadia kualidade indivídu nian maka sei kontribui hodi konstrui sosiedade ne’ebé ita moris iha laran[2].

Atu bele konsentra, maka hakerek ne’e foku de’it hodi haree kurríkulu edukasaun nian ba produsaun rekursu-umanu. Tanba, ida-ne’e nu’udar elementu importante hosi sistema edukasaun ne’e rasik. Edukasaun ne’e kategoriza nu’udar setór kulturál hosi sosiedade, liuhusi nia mak bele akontese transmisaun koñesimentu no valór sira hosi jerasaun ida ba seluk. Atu setór ne’e bele funsiona maka tenki liuhusi sistema edukasaun ne’ebé deside hosi polítika-públika (Estadu) hodi vigora nu’udar programa polítika no lei ida.

Iha paradigma rua ne’ebé haree funsaun edukasaun: paradigma reprodusaun no produsaun. Paradigma dahuluk defende katak edukasaun nia funsaun mak atu reprodús sistema ka ordem ne’ebé estabelesidu ona; edukasaun forma ema atu konsolida sistema ekonomia no polítika ida-ne’e. Enkuantu, paradigma daruak konsidera katak edukasaun tenki prodús espasu ba rezisténsia hasoru sistema dominasaun ida; prodús konsiénsia krítiku hodi luta ba emansipasaun[3].

Tanba naka’it ho perspetiva akadémiku maka hakerek ida-ne’e opta paradigma daruak nu’udar edukasaun ne’ebé alternativu, tanba dirije ba mudansa no libertasaun. Ida-ne’e sei esplika iha parte ikus eskrita ne’e. Pozisaun ne’e mós sentidu katak wainhira ita haree hosi perspetiva akadémiku maka sistema edukasaun iha Timor-Leste uza paradigma dahuluk nu’udar matadalan. Hola pozisaun nune’e tanba ita haree natureza akadémiku ne’ebé hola papél importante iha produsaun siénsia, koñesimentu, verdade no asume knaar ba mudansa sosiál iha sosiedade. Nune’e, ita tenki hatuur uluk-liu perspetiva akadémiku, hafoin ida-ne’e mak ita uza nu’udar análize ida ba sistema edukasaun iha Timor-Leste.

Kritisizmu nu’udar perspetiva akadémiku

Saida mak ita apriende iha eskola ka kampuz? Kampuz ka eskola nu’udar fatin hodi hetan siénsia. Se nune’e, mosu pergunta interesante: “bagaimana nasibnya ilmu pengetahuan sekarang”. Pergunta ne’e hamosu hosi Mansour Fakih et al iha livru “Pendidikan Popular: Membangun Kesadaran Kritis”. Sira hamosu hahusuk ne’e atu kestiona katak siénsia ohin-loron sees-ona hosi valór universál ida: umanidade. Valór sira ne’ebé halo ita sai ema. Tuir sira, siénsia ohin-loron domina ona hosi sistema ekonomia no polítika ne’ebé atu asegura de’it akumulasaun kapiál – lukru.

Sistema polítika ne’ebé uza siénsia atu serví de’it interese militerizmu (funu) no sistema ekonomia ne’ebé hamosu produsaun no konsumu ilimitadu, aliás akumulasaun infinitu. Sistema polítika no ekonomia ohin-loron uza siénsia hodi alkansa nia objetivu sira no hasees tiha siénsia hosi nia papél ba serví umanidade. Separasaun entre valór umanidade no siénsia bele haree hosi sekularizasaun no espesializasaun siénsia ba iha área ne’ebé keta-ketak ho finalidade atu responde de’it ejizénsia estruturál merkadu moderna nian. Tanba ida-ne’e mak siénsia ne’ebé ita apriende la’os ba serví umanidade, maibé oinsá mak ita sai traballadór di’ak iha merkadu[4].

Nune’e, saida mak ita tenki halo ohin-loron? Repozisiona siénsia nia papél atu serví umanidade. Lori fila-fali siénsia ba iha ninia fatin katak asegura valór umanu nian no responde nesesidade komún sosiedade nian. Siénsia tenki lori felisidade ba ema no sosiedade, la’os uza hodi kontribui ba sosiedade ne’ebé kaótiku (chaos). Ba ida-ne’e maka ita hakarak hatuur katak tenki hamosu kritisizmu akadémiku nu’udar kultura no toman ida iha knuuk akademia nian. Perspetiva ida-ne’e tulun ita atu defende siénsia nia papél istóriku: libertasaun. Kritisizmu sei lori ita atu haree sistema edukasaun iha ita-nia rain tantu iha mundu globál.

Kritisizmu akadémiku ne’e naka’it ho konsiénsia estudante universitáriu sira-nian. Kestaun ne’e, tanba abstratu, nune’e ejize auto-reflesaun no auto-desizaun iha estudante ida-idak nia-an. Konsiénsia krítiku ema-akadémiku nian nunka impoin hosi esteriór (ema seluk mak obriga), maibé hosi nia-an rasik. Maibé, konsiénsia krítiku akadémiku ne’e mós konstrui hosi siénsia no literatura sira ne’ebé nia asesu iha jornada apriende nian. Kuandu ita konsumu de’it versaun ne’ebé sistema dita mai ita maka ita sei hakruuk no simu nu’udar lia-loos ida. Ha’u hakarak subliña katak leitura importante tebes atu tulun hodi hamosu kritisizmu akadémiku. Liuhusi leitura-alternativu maka sei lori ita ba deskobre buat sira ne’ebé naksubar ka invízivel.

Kritisizmu katak avaliasaun negativu ba buat ruma, signifika kapasidade atu identifika efeitu negativu hosi asuntu ka fenómenu ruma, no ida-ne’e bele konstrui konsiénsia no loke dalan ba diskusaun lójiku no argumentativu[5]. Nune’e, ita subliña kritisizmu nu’udar perspetiva akadémiku ne’ebé ita uza hodi haree fenómena sira, ida mak sistema edukasaun iha Timor-Leste. Uza perspetiva kritisizmu hodi identifika efeitu negativu ka naksalak sira iha funsionamentu sistema edukasaun Timor-Leste nian. Maibé, perspetiva ida-ne’e mós la’os livre hosi pozisaun ideolójika ne’ebé klase intelektuál (akadémiku) opta iha nia apriendijazen, observasaun no análize sira. Pozisaun ideolójika katak opsaun atu defende siénsia nu’udar instrumentu ba transformasaun ka nafatin asegura no konserva sistema ekonomia-polítika ne’ebé dominante. Sentidu Seluk, katak opta paradigma edukasaun reprodutivu ka produtivu.

Eskolla klasse intelektuál nian ba hili pozisaun ideolójika ida-ne’e naka’it ka aprosima mós neo-marxista Italianu Antonio Gramsci nia teoria kona-ba papél klase intelektuál iha sosiedade. Tuir Gramsci, intelektuál klasifika ba grupu rua: intelektuál tradisionál no orgánika. Grupu intelektuál tradisionál mak sira-ne’ebé sai eskudeiru (subordinadór) ba klase dominante (ukun-na’in) no sistema ne’ebé eziste; grupu intelektuál orgániku mak sira ne’ebé hala’o papél hodi defende no manifesta ineterese klase marjinál-oprimidu sira-nian iha sosiedade, ka sira ne’ebé dedika nia moris tomak ba valór umanidade nian[6]. Signifika, intelektuál tradisionál simu ideia ne’ebé dita hosi sistema, kontribui no asegura estabilidade sistema ne’e rasik. Nune’e, tuir sira, edukasaun nia papél mak oinsá reprodús nafatin sistema ne’ebé sólidu ona. Sorin-seluk, iha intelektuál orgániku ne’ebé reziste hasoru sistema no luta ba mudansa. Ba grupu ida-ne’e, sistema edukasaun ohin-loron reprodús de’it sistema ne’ebé injustu tanba asegura de’it interese individuál iha merkadu, nune’e tenki buka edukasaun-alternativu hodi prodús konsiénsia krítiku ba emansipasaun. Intelektuál naktemik ikus ne’e opta kritisizmu nu’udar perspetiva hodi haree fenómena edukasaun.

Nune’e, pozisaun intelektuál orgániku, paradigma produsaun (reprodusaun) no kritisizmu mak nu’udar perspetiva akadémiku nian ne’ebé ita uza hodi haree no esplika sistema edukasaun iha Timor-Leste no haree kuríkulu eskolár. Uza paradigma ida-ne’e tanba klase inetelktuál-akadémiku, istórikamente, sempre defende siénsia nu’udar instrumentu ba serví umanidade nia moris ka asegura valór sosiál universál sira iha sosiedade.     

Sistema edukasaun: anáize krítiku ba kurríkulu eskolár

Wainhira ita uza kritisizmu akadémiku sai ita-nia perspetiva hodi haree sistema edukasaun iha Timor-Leste maka mosu teze sira hanesan: sistema edukasaun nu’udar aparellu ideolójiku Estadu nian ne’ebé asume papél hodi mantein reprodusaun ba ezisténsia sistema ekonomia-polítika ohin-loron; sistema edukasaun nu’udar espasu atu kuda-metin ideia neoliberalizmu iha mundu kontemporánea; kuríkulu eskolár iha Timor-Leste dirije de’it atu responde ejizénsia estruturál merkadu nian; kurríkulu eskolár la konsege hamosu konsiénsia krítiku-polítiku, maibé prodús de’it konsiénsia májiku no naif. Esplikasaun ba ipóteze sira-ne’e mak sei hatudu ita-nia kompriensaun ba sistema edukasaun iha Timor-Leste.

Tuir Althusser, reprodusaun ba relasaun-sosial produsaun (kapitalizmu) akontese liuhusi aparellu Estadu represivu no ideolójiku. Aparellu Estadu represivu kompostu hosi governu, administrasaun, militár, polísia, tribunál, prizaun, nsst, no aparellu Estadu idelójiku maka kompostu hosi edukasaun, relijiaun, lei, média, família, arte. Diferénsia esensiál entre aparellu rua ne’e maka aparellu Estadu represivu halo nia funsaun ho koersivu no aparellu Estadu ideolójiku halo nia funsaun ho ideolójia. Iha prosesu funsionamentu, aparellu Estadu represivu hala’o nia funsaun primáriu ho represaun no funsaun sekudáriu ho idelojia, no aparellu Estadu idelójiku mós halo nia funsaun primáriu ho idelojia no funsaun sekudáriu ho represaun[7].

Nune’e, edukasaun nu’udar parte ida hosi aparellu Estadu ideolójiku ne’ebé hala’o nia funsaun ideolójku hodi reprodús sistema, modu-produsaun ka sosiedade ida. Tanba iha sosiedade ida, edukasaun sempre dezeña atu mantein sistema ne’ebé estável. Nia transmite koñesimentu sira nu’udar iluzaun ka konsiénsia falsu hodi reprodús poder dominasaun klase superiór nian iha sosiedade. Edukasaun transmite ideia sira kona-ba oinsá asegura interese klase ne’ebé kontraditóriu, reproduz nafatin relasaun individualístiku no subordina hodi kontribui ba sistema ka modu-produsaun ne’ebé esploitativu. Liuhusi edukasaun, partikularmente eskola, transmite ideolojia klase dominante nian hodi ema hotu-hotu hakruuk-bá no halo nia papél nu’udar sujeitu voluntáriu hodi kontribui inkonsientemente ba sistema ka modu-produsaun refere.

Nasaun pós-koloniál, ka kategoriza nu’udar negara dunia ketiga nia dezenvolvimentu ohin-loron dependente liu ba mundu globál. Nune’e, liuhusi edukasaun, ideia dominante hosi país imperializmu sira la’o másivu tebes. Edukasaun iha Timór, jeralmente mós dirije ba reprodús ideia sosiedade moderna nian ne’ebé domina hosi ideolojia merkadu livre, kompetisaun no akumulasaun kapitál (lukru) infinitu.   

Timor-Leste mós rekonstrui nia-an nu’udar Estadu moderna iha era kapitalizmu-neoliberál. Nune’e, edukasaun absolve ideia neoliberál iha nia kurríkulu eskolár hodi transforma ema hotu-hotu sai individuu kapitalista ida. Tanba, neoliberalizmu defende prinsípiu homo economicos, katak iha era ohin-loron, ema hotu-hotu iha kapasidade nu’udar ekonomista. Lian-seluk, ema hotu-hotu iha nia kapitál rasik hodi investe no hetan lukru iha merkadu. Ba lójika neoliberál, ema ida-idak kuida no investe ba nia-an rasik iha merkadu. Nune’e, la iha ona problema sosiál-públiku, iha mak problema individuu-partikulár. Edukasaun tenki kapáz hodi prodús individuu ka sujeitu ne’ebé autónomu hodi investe nia-an no akumula lukru iha merkadu livre.

Lei baze edukasaun N.º 14/2008 de 29 de Outubro hatuur klaru tebes ideia neoliberál ne’ebé sai nu’udar baze. Lei ne’e kontein de’it ideia katak polítika edukasaun tenke prodús individuu ne’ebé responsável no autónomu iha sosiedade. Nune’e, asesu edukasaun nia objetivu maka atu sai de’it traballadór livre no salariál iha merkadu nasionál tantu globál. Siénsia ne’ebé ita hetan iha eskola la lori ita ba hakbesik valór umanidade nian, maibé oinsá mak ita bele investe ita-nia kapitál iha mundu kompetisaun no akumulasaun kapitál ne’ebé sein finalidade.

Ita haree katak edukasaun ne’ebé nu’udar aparellu ideolójiku Estadu nian, opta paradigma reprodusaun no neoliberál la kontribui ba harii konsiénsia krítiu ida. Kurríkulu ne’ebé implementa la eleva ema-nia kapasidade krítiku-refeletivu atu lori siénsia ba umanidade nia moris, katak edukasaun ne’e la prodús ema hodi hanoin kona-ba libertasaun. Pedágogu Brazíl Paulo Freire, kategoriza konsiénsia ba faze tolu: konsiénsia májiku (magical consciousness), konsiénsia naif (naival consciousness) no konsiénsia krítiku (critical consciousness)[8].

Primeiru, konsiénsia májiku: konsiénsia ne’ebé la konsege halo relasaun ka ligasaun entre fatór ida ho seluk. Nível konsiénsia ida-ne’e haree realidade la iha ligasaun ba malu, maibé fatór ka realidade ida-idak hamriik keta-ketak. Purezemplu, ema ida ka agrikultór ida ne’ebé moris-ki’ak, nia la konsege kapta relasaun entre nia moris-ki’ak ho sistema polítika, ekonomia no kultura ne’ebé nia moris iha laran. Nune’e, faze konsiénsia ida-ne’e haree liu fatór esteriór mak influénsia nia moris ne’ebé ki’ak hanesan destinu, kastigu moris hosi Maromak ka tanba uluk sira-nia bizavó sira ki’ak. Iha edukasaun, kurríkulu ne’ebé hanorin ema to’io de’it iha konsiénsia ida-ne’e maka Freire hanaran edukasaun fatalístiku, katak estudante sira pasivu, rona, hakruuk no simu de’it sein halo análize.

Segundu, konsiénsia naif: konsiénsia ne’ebé haree liu ba ema ka inividuu mak nu’udar fatór determinante ka kauza ba problema sira iha sosiedade. Haree nune’e maka nível konsiénsia ne’e identifika problema prinsipál sosiedade nian mak étika, kreatividade no motivasaun nu’udar alternativu ba mudansa. Kosiénsia ne’e haree katak ema-ida ki’ak no terus iha sosiedade tanba nia mak sala ka nia mak baruk hodi buka servisu. Nune’e, konsidera ki’ak no terus sira-ne’e nu’udar problema partikulár individuu nian. Iha kurríkulu no prosesu hanorin nian, manorin no estudante sira simu ho trankuillu sistema ne’ebé eziste ona. Ba sira, sistema la iha problema, nune’e estudante ka individuu sira maka tenki adapta-an, tanba sira-nia an mak problema.

Terseiru, konsiénsia krítiku: konsiénsia ne’ebé haree katak kauza ba problema iha sosiedade mak sistema no estrutura ekonomia-polítika ne’ebé ita moris iha laran. Iha nível ida-ne’e, konsidera katak kauza hosi problema la’os supra-naturál nomós inidivduu sira, maibé nia kauza ne’e estruturál. Iha prosesu apriendijazen nian, paradigma krítiku ne’e hanorin estudante sira atu identifika injustisa estruturál sira no luta hodi muda ka transforma.

Wainhira ita avalia didi’ak no hatuur iha perspetiva kritisizmu akadémiku maka ita bele to’o konkluzaun katak kurríkulu edukasaun iha Timor-Leste prodús estudante sira-nia konsiénsia iha nível májiku no naif de’it. Wainhira iha diskusaun ruma, estudante barak mak konsidera no defende katak kauza ba problema sira iha sosiedade ne’e supra-naturál no individuál. Ho ida-ne’e, estudante sira la iha hanoin krítiku atu reziste hasoru sistema no estrutura sosiál ne’ebé injustu. Konserteza katak sistema globál ka kapitalizmu neoliberál nia ajenda ne’ebé implementa iha sistema edukativu mak: forma konsiénsia ne’ebé pasivu, reprodutivu no subordinadu. Signifika, neoliberalizmu, sistema edukasaun no produsaun konsiénsia májiku-naif nu’udar pakote prinsipál iha tempu ohin-loron.   

Edukasaun progresivu nu’udar alternativu

Ha’u hakarak taka eskrita ne’e ho reflesaun profunda ida ba sistema edukasaun iha Timor-Leste. Reflesaun ne’e mós nu’udar proposta alternativu ba sistema edukasaun konservativu. Nune’e, nesesáriamente, alternativu ne’e mak: edukasaun progresivu ne’ebé opta paradigma produsaun hodi prodús konsiénsia krítiku, la’os konsiénsia májiku no naif. Atu buka solusaun ba métodu hanorin ne’ebé efetivu maka obrigatóriamente ita tenke konsidera filózofu edukasaun Brazíl (Paulo Freire) nu’udar alterntivu: edukasaun emansiptóriu no umanístiku.

Freire nia teoria kona-ba edukasaun hahú hosi reflesaun filozófika ba sosiedade até deskobre métodu hanorin ne’ebé efetivu. Nune’e, atu kompriende uza nia teoria nu’udar alternativu ba sistema edukasaun ohin-loron, maka iha parte ikus ne’e ita tenki kompriende uluk Freire nia reflesaun filozófika ba sosiedade, hafoin ida-ne’e maka ita bele kompriende nia métodu edukasaun ne’ebé dirije ba libertasaun. Maizomenus liña estudu ba Freire nia teoria edukasaun ita hatuur hanesan tuirmai ne’e: situasaun esploitativu – deumanizasaun – métodu naun-dialójiku – métodu dialójiku – libertasaun – umanizasaun.

Iha kontestu ne’ebé nia moris bá, Brazíl nu’udar nasaun ne’ebé ema-barak mak sai ki’ak no hanehan hosi sira-ne’ebé iha poder. Freire  haree katak iha mundu ne’e, ema-balun terus no balun-seluk hetan priviléjiu no goza rezultadu servisu ema-nian. Sira ne’ebé hetan priviléjiu, kategoriza nu’udar klase ne’ebé minoria. Enkuantu sira ne’ebé terus-susar nu’udar klase ne’ebé maioria iha mundu ne’e. Klase minoria uza nia poder hodi hanehan klase maioria. Nune’e, klase ida sai opresór no seluk sai oprimidu. Tuir nia, ida-ne’e mak hanaran situasaun esploitativu. Esplorasaun klase ida hasoru klase seluk mak Freire hanaran dezumanizasaun, katak kondisaun ne’ebé ema lakon ona nia valór-umanu. Dezumanizasaun akontese ba klase opresór tantu oprimidu sira. klase minoria sai dezumanu tanba sira viola sira-nia ntureza-umana hodi hanehan ema-seluk; klase oprimidu sai dezumandu tanba sira-nia direitu viola hosi ema-seluk[9].

Maibé, dezumanizasaun la’os destinu ema-nian iha mundu, maibé ne’e kria liuhusi sistema ne’ebé la justu hodi kondisiona violénsia hosi parte klase opresór sira ne’ebé uza klase oprimidu nu’udar objetu de’it. Iha situasaun ida-ne’e, Freire haree katak emansipasaun labele mai hosi klase opresór, maibé tenki mosu nu’udar konsiénsia klase oprimidu nian rasik. Tanba, klase oprimidu nia papél emansipatóriu iha rua: liberta nia-an hosi opresaun, nomós emansipa klase opresór sira hosi aktu opresivu ne’ebé sira halo. Signifika, muda sosiedade kualitativamente. Nune’e, edukasaun tenke foku ba harii konsiénsia krítiku klase oprimidu nian hodi sira bele konsiente no emansipa-an. Iha-ne’e mak Freire propoin métodu dialogu iha prosesu apriendijazen tomak. Ida-ne’e kontra métodu anti-dialogu ne’ebé aplika iha edukasaun versaun klase oprimidu nian[10].

Freire haree katak sistema edukasaun liberál ne’e modelu banku (banking concept of education) iha ne’ebé estudante nu’udar depózitu-mamuk hodi mestri nu’udar depozitór bele ense ka rai siénsia (kapitál) ba iha laran. Kuandu siénsia ne’e nakonu ona iha ulun, maka nia sei útil iha merkadu ka sistema nia okos. Iha prosesu ne’e maka estudante sai objetu, la’os sujeitu. Estudante simu no tuir de’it saida mak manorin fornese ba nia sein kestiona fila-fali. Transmisaun siénsia hosi mestri ba estudante la reflete realidade moris ne’ebé sira envolve iha laran, maibé obriga estudante sira hodi adapta-an. Prosesu apriendijazen ida-ne’e konsdera estudante nu’udar individuu ne’ebé problemátiku, nune’e tenki muda nia.

Diferente ho métodu dialójiku, Freire propoin katak prosesu apriendijazen tenki kria espasu ba diskusaun. Dialogu ida-ne’e hatuur mestri no estudante iha pozisaun ne’ebé ballansu hodi diskute siénsia no realidade ne’ebé presiza muda. Iha prosesu ida-ne’e, mestri no estudante asume kualidade nu’udar sujeitu ne’ebé troka ideia ka hanorin malu hodi halo mudansa ba sira-nia moris no sosiedade. Métodu apriendijazen ida-ne’e atu forma konsiénsia estudante sira-nian sai krítiku hodi bele liberta sira-nia an hosi situasaun esploitativu. Tanba ne’e mak Freire nia teoria, iha sorin-seluk, hanaran pedagozia dos oprimidos[11]. Nia konsidera katak métodu apriendijazen ne’ebé dialójiku bele lori ita ba valór universál sira. Nune’e, nia propoin mak edukasaun ba umanizasaun ka edukasaun umanístiku. Katak, edukasaun tenki prodús konsiénsia krítiku (la’os májiku nein naif) hodi bele uza siénsia nu’udar instrumentu ba libertasaun no lori fali siénsia ba dalan umanidade nian.

Ikusliu, mezmuke reflesaun ne’e hahú hosi nível filozofia até métodu-prátiku ida, maibé ita tenki subliña katak realidade Timór ne’ebé ita moris iha laran mós sei hatudu nafatin situasaun-esploitativu ne’ebé Freire haree iha Brazil tinan 1970. Aleinde ne’e, importante liu, ninia métodu apriendijazen dialójiku ne’e bele tulun ita hodi aplika iha espasu edukativu hotu-hotu ne’ebé ita hala’o bá. Liuliu, kuríkulu edukasaun nian presiza kondisiona formasaun ba métodu aprendijazen Freirean hodi prodús formadór ne’ebé demokrátiku no krítiku. Hosi ne’e mós bele hamosu estudante, jerasaun-foun no lideransa ne’ebé estratéjiku ba Timór. Tanba ida-ne’e mak konseitu edukasaun Freire nian nu’udar edukasaun progresivu [pról ba mudansa] no nu’udar alternativu ba sistema edukasaun ohin-loron, partikularmente iha nível kurrikulár.

Referénsia sira:

FAKIH, Mansour., TOPATIMASANG, Roem., RAHARJO, Toto. (2000). Pendidikan Popular: Membangun Kesadaran Kritis. Yogyakarta: ReaD Book.

FREIRE, Paulo., et al. (2009). Menggugat Pendidikan: Fundamentalis, Konservatif, Liberal & Anarkis. Yogyakarta: Pustaka Belajar.

FREIRE, Paulo. (2007). Politik Pendidikan: Kebudayaan, Kekuasaan & Pemebasan. Yogyakarta: ReaD Book.

SYARHUL, Ahan. (2011). Intelektual & Peradapan Masyarakat: Poliitik dan Kekuasaan Versus Obor Kehidupan dan Simbol Moral. Malang: Intras Publishing.

ALTHUSSER, Louis. (2015). Ideology dan Aparatus Ideologi Negara.  Indo PROGRESS.

[1] Estudante Finalista Fakuldade Direitu Universidade Nasionál Timor Lorosa’e – UNTL.

[2] Haree, Robert Maynard Hutchins nia artigu ho títulu Pendidikan Liberal Sejati iha livru Menggugat Pendidikan: Fundamentalis, Konservatif, Liberal & Anarkis, 2009, p. 109.

[3] Haree, Mansour Fakih et al, Pendidikan Popular: Membangun Kesadaran Kritis, 2000, p. 27.

[4][4] Haree, Ahan Syarhul, Intelektual & Peradaban Masyarakat: Politik dan Kekuasaan Versus Obor Kehidupan dan Simbol Moral,  2011, p. 3.

[5]https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=&cad=rja&uact=8&ved=2ahUKEwiKgtikjbiAAxUiU2wGHbGJDeoQFnoECCUQAQ&url=https%3A%2F%2Fp2k.stekom.ac.id%2Fensiklopedia%2FKritisisme&usg=AOvVaw0j4JXKhkL6NHVuj_GPYrT0&opi=89978449

[6] Haree, Ahan Syarhul, Intelektual & Peradaban Masyarakat: Politik dan Kekuasaan Versus Obor Kehidupan dan Simbol Moral,  2011, p. 11.

[7] Haree, Louis Althusser, Ideologi dan Aparatus Ideologi Negara, IndoPROGRESS, 2015.

[8] Haree, Mansour Fakih et al, Pendidikan Popular: Membangun Kesadaran Kritis, 2000, p. 35.

[9] Haree, Paulo Freire, Politik Pendidikan: Kebudayaan, Kekuasaan & Pembebasan, 2007, rom, vii.

[10] Haree, Freire nia artigu ho títulu Pendidikan Yang Membebaskan, Pendidikan Yang Memanusiakan iha livru Menggugat Pendidikan: Fundamentalis, Konservatif, Liberal & Anarkis, 2009, p. 434.

[11] Haree, Mansour Fakih et al, Pendidikan Popular: Membangun Kesadaran Kritis, 2000, p. 37.