Hatutan.com, (08 Novembru 2023), Díli—Programa Monitorizasaun Sistema Judisiáriu (JSMP, sigla portugés)  konsidera artigu 1475 Kódigu Sivíl kona-bá rekoñesimentu kazamentu hamosu diskriminasaun relijioza no viola direitu umanu.

Meskita An-Nur, Díli. Foto/Dok.Hatutan.com

Relatóriu temátiku JSMP nian ne’ebé Hatutan.com asesu, Kuarta, 08 fulan-Novembru 2023, mensiona katak provizaun Artigu 1475 Kódigu Sivíl lagaliza no promove aktu diskriminatória hasoru konfisaun relijioza sira la’ós Katóliku (Musulmanu, Budha, Indú, Protestante, etc)  iha termu rekoñesimentu bá kazamentu.

JSMP haree katak provizaun ne’e hatudu prátika Governu Timor-Leste nian ne’ebé kontraditória ho norma no prinsípiu fundamentál sira direitu umanu nian ne’ebé konsagra iha Konvensaun Internasionál sira Direitu Umanu nian, liuliu Konvensaun Internasionál kona-bá Direitu Sivil no Polítika (KIDSP) no mós Konstitusaun RDTL rasik kona-bá liberdade relijiaun no la iha diskriminasaun.

Membru komunidade sira la’ós Katóliku hasoru difikuldade bainhira atu trata dokumentu ka sertidaun RDTL nian iha Notariadu. Nune’e, JSMP konklui relatóriu badak ida-ne’e ho nia rekomendasaun atu:

1. Governu Timor-Leste, liuhusi Ministériu Justisa inisia proposta alterasaun ba Lei Kódigu Sivíl, partikularmente bá provizaun Artigu 1475 hodi bele rekoñese kazamentu relijiozu husi konfisaun relijioza sira seluk alende Katólika.
2. Parlamentu Nasionál atu bele inisia projetu alterasaun ba Lei Kódigu Sivíl, liuliu provizaun Artigu 1475 bainhira Governu la iha interese atu inisia proposta alterasaun.
3. Prezidente Repúblika, Prezidente Parlamentu, Primeiru-Ministru, Deputadu sira no Provedór Direitu Umanu no Justisa atu bele uza sira nia kompeténsia konstitusionál atu bele husu fiskalizasaun abstrata bá konstitusionalidade bá provizaun Artigu 1475 Kódigu Sivil tuir provizaun Artigu 150 Konstitusaun  
4. Grupu minoria relijoza sira bele uza mekanizmu internasionál bainhira Governu Timor-Leste ignora hodi la halo alterasaun bá lei ne’e hodi rekoñese direitu ba kazamentu tuir konfisaun idaidak nian.

Fundamentasaun

Estadu rekoñese no respeita konfisaun relijioza oinoin ne’ebé livre iha sira-nia organizasaun no iha hala’o sira-nia atividade sira ho respeita ba Konstituisaun no lei sira (Artigu 12 K-RDTL)

Relatóriu tematika JSMP. Foto/Repro

La iha ema ida hetan diskriminasaun tanba de’it kór, rasa, estadu sivíl, seksu, orijin étnika, língua, pozisaun sosiál ka situasaun ekonómika, konviksaun polítika ka ideolójika, relijiaun, instrusaun ka kondisaun fízika ka mentál (Artigu 16 K-RDTL) & (Artigu 2 DUDU)

Asegura ema hotu nia liberdade konsiénsia, relijiaun no kultu…La iha ema ida hetan kaer nune’e mós diskriminasaun tanba de’it nia konviksaun relijioza (Artigu 45 KRDTL)

Ema hothotu tenke iha direitu ba liberdade hanoin, konsiénsia no relijiaun. Direitu ida ne’e tenke inklui liberdade hodi hetan ka adota relijiaun ka fiar tuir eskolla rasik, no liberdade ne’e bele individuál no bele mós iha komunidade ho sira seluk no manifesta iha públika ka privadu nia relijiaun ka fiar liuhusi adorasaun, observánsia, prátika no hanorin (Artigu 18 KIDSP)

Estadu Timor-Leste nu’udar Estadu direitu demokrátiku ida ne’ebé ratifika kuaze Konvensaun Internasionál sira Direitu Umanu nian, inklui partikularmente kona-bá liberdade relijiaun no la iha diskriminasaun. Mezmu nune’e, Timor-Leste nia medida lejizlativa sira, liuliu Lei Kódigu Sivíl konstitui diskriminasaun hasoru konfisaun relijioza sira la’ós Katólika hanesan regula iha provizaun Artigu 1475.

Direitu Umanu no Obrigasaun Estadu

Estadu Timor-Leste nu’udar Estadu demokrátiku ida ne’ebé tane aas tebes prinsípiu estadu direitu demokrátiku. Ida-ne’e signifika katak buat hotu la’o tenke bazeia ba lei no lei sira tenke kumpri prinsípiu sira direitu umanu nian ne’ebé konsagra iha lei internasionál sira ne’ebé Timor-Leste adota no mós Konstituisaun RDTL nian.

Timor-Leste, hahú husi restorasaun independénsia iha 20 Maiu 2002 to’o períodu relatóriu ida ne’e, ratifika ona Konvensaun Internasionál sira Direitu Umanu nian ho sirania protókolu adisionál no opsionál sira hamutuk 24 (Aneksu 1).

Entre konvensaun sira ne’e, Konvensaun Internasionál kona-bá Direitu Sivíl no Polítika (KIDSP) iha nia provizaun parágrafu 1) Artigu 18 prevee “ema hothotu tenke iha direitu bá liberdade hanoin, konsiénsia no relijiaun”.

Direitu ida-ne’e tenke inklui liberdade hodi hetan ka adota relijiaun ka fiar tuir eskolla rasik, no liberdade ne’e bele individuál no bele mós iha komunidade ho sira seluk no manifesta Introdusaun Estadu Timor-Leste nu’udár Estadu direitu demokrátiku ida ne’ebé ratifika kuaze Konvensaun Internasionál sira Direitu Umanu nian, inklui partikularmente kona-bá liberdade relijiaun no la iha diskriminasaun.

Mezmu nune’e, JSMP haree katak, Timor-Leste nia medida lejizlativa sira, liuliu Lei Kódigu Sivíl konstitui diskriminasaun hasoru konfisaun relijioza sira la’ós Katólika hanesan regula iha provizaun Artigu 1475. Nune’e, tuir mai, JSMP sei esplora no analiza konaba prinsípiu no norma sira ne’ebé regula kona-ba liberdade relijiaun ne’ebé konsagra iha kuadru jurídiku internasionál sira kona-ba direitu umanu no Konstituisaun RDTL rasik. Nune’e, bele rekomenda ba órgaun kompetente sira hodi halo alterasaun ba lei refere.

JSMP mós deskreve kona-bá preokupasaun no problema sira ne’ebé deskobre liuhusi entrevista ho reprezentante sira hosi konfisaun relijioza sira la’ós Katóliku no mós kona-bá JSMP nia kontribuisaun ka advokasia durante ne’e relativamente bá alterasaun lei ne’e. iha públika ka privadu, nia relijiaun ka fiar liuhosi adorasaun, observánsia, prátika no hanorin.”

Atu asegura Estadu parte sira bele implementa prinsípiu sira ne’ebé konsagra iha Konvensaun ne’e, provizaun parágrafu 1) Artigu 2 KIDSP nian ne’e prevee katak “Estadu parte idaidak hosi Konvensaun ne’e halo buat ruma hodi respeitu no asegura bá ema hothotu iha nia rain no nia jurisdisaun direitu sira ne’ebé rekoñese iha Konvensaun ne’e la ho distinsaun ruma hanesan rasa, kór, seksu, língua, relijiaun, polítika ka opiniaun ketak, orijen nasionál ka sosiál, propriedade, moris ka estatutu seluk”.

Iha nia provizaun parágrafu 2) artigu ne’e prevee katak “Estadu parte sira ne’ebé seidauk estabelese medida lejizlativu ruma hodi asegura ezersísiu bá direitu sira ne’ebé prevee iha Konvensaun, hodi bele kria mekanizmu lejizlativu ruma tuir Konstituisaun rai idaidak nian no mós Konvensaun ne’e rasik hodi bele halo efeitu ba direitu sira ne’ebé konsagra iha ne’e”.

Provizaun sira ne’e obrigadu Estadu parte sira husi Konvensaun ne’e hodi kria medida lejizlativa própria hodi asegura ezersísiu ba direitu sira ne’ebé konsagra iha Konvensaun ne’e. Provizaun sira ne’e mós hatudu momoos katak kualkér medida ne’ebé Estadu kria tantu polítika, administrativa no lejizlativa tenke respeitu no asegura ema hothotu nia direitu ne’ebé Konvensaun ne’e rekoñese la ho diskriminasaun, inklui partikularmente direitu no liberdade relijioza.

Alende ne’e, provizaun Artigu 2 ho 7 Deklarasaun Internasionál Direiu Umanu (DUDU) no provizaun Artigu 16 K-RDTL prevee kona-ba prinsípiu no valór fundamentál sira kona-ba unversalidade no igualdade ba ema hothotu.

Provizaun sira ne’e prevee katak “ema hothotu hanesan iha lei nia oin, goza direitu sira ne’ebé hanesan no sujeita ba devér sira ne’ebé hanesan”. La iha ema ida mak hetan diskriminasaun bazeia ba kór, rasa, estadu sivíl, orijen étnika, língua, posizaun sosiál, konviksaun polítika ka ideolójika, relijiaun, instrusaun ka kondisaun fízika ka mentál”. Direitu Umanu no Obrigasaun Estadu 3 Issue #: [Date] Dolor Sit Amet Kestaun Diskriminasaun no Konstitusionalidade Preokupasaun husi Konfisaun Relijioza La’ós Katólika Problema ne’ebé Baibain Hasoru Provizaun parágrafu 1) Artigu 12 K-RDTL prevee espesifikamente kona-ba relijiaun katak “Estadu Timor-Leste nu’udar Estadu demokrátiku ida ne’ebé rekoñese no respeita ba konfisaun relijioza ne’ebé diferente no asegura sira-nia liberdade ba organizasaun no ezersisíu ba sira-nia atividade sira”.

Provizaun sira iha KIDSP no K-RDTL nian prevee ho detallu no klaru kona-ba direitu no liberdade fundamentál kona-ba relijiaun, oinsa Estadu nia devér hodi kria medida lejizlativa hodi asegura ezersísiu ba direitu sira ne’e no medida lejizlativa sira ne’e tenke respeitu no rekoñese direitu sira ne’e hotu no labele halo diskriminasaun.

Jornalista : Gloria Maia