Connect with us
Pakote Ahi

Opiniaun

Perdiem iha Kontestu Jornalizmu no Kestaun Étika

Published

on

Reflesaun ida ba Jornalista no Jestaun Kanál Mídia Sira iha Kontestu Kobertura iha situasaun baibain no situasaun espesífiku ruma

Husi Alberico da Costa Junior 

 Artigu ne’e la reprezenta vizaun Institusaun ne’ebé hakerek-na’in haknaar-an

Iha ekontru ida, inísiu Fevereiru 2022, Conselho de Imprensa (CI) organiza Forum Editoriál atu diskute hamutuk ho jornalista sira kona-ba preparasaun kobertura ba eleisaun prezidensiál 2022, liuliu asuntu etika jornalizmu iha kontestu kobertura no publikasaun sira. Nu’udar tradisaun diskusaun nian, editór no xefe redasaun sira hotu-hotu ko’alia, hato’o sira ninia idea ka hanoin sira kona-ba tópiku ne’ebé foti iha forum editoriál ne’e. La hanesan baibain, jornalista, Cipriano Colo nu’udar mós editór Hatutan.com soe piadas (sindiran) hodi dehan, “agora ita besik tama ona ba iha tempu ne’ebé ema dehan jornalista balu derepente moris di’ak no iha kareta foun. Oinsa atu kontrola ida-ne’e?. Piadas ne’e, halo partisipante sira iha forum editoriál ne’e hamnasa no hateke ba malu. Finalmente, ema hotu-hotu iha forum ne’e rekoñese katak situasaun ka realidade ne’e la’o hela durante ne’e. Jornalista Cipriano Colo husi Hatutan.com ninia komentáriu iha forum ne’e refere ba mal prátika sira ne’ebé mosu iha kontestu kobertura nian. Editór balu iha forum ne’e mós ko’alia kona-ba jornalista balu ne’ebé hetan perdiem husi instituisaun balu Estadu nian banhira hetan pedidu kobertura nian, maske tuir loloos fornesimentu perdiem ne’e mai husi jestaun kanál mídia idak-idak.

Advertisement

Termu ka liafuan perdiem sai koiñesidu iha públiku Timor-Leste banhira país foun ne’e hahú tama iha prosesu tranzitóriu ba ukun-rasik an nian. Misaun ONU iha Timor-Leste, hanesan UNTAET (United Nations Transitional Administration in East Timor) no UNMIT (United Nations Integrated Mission in Timor-Leste) nomós ajénsia internasionál sira seluk hanesan GIZ, JICA, Ausaid, USAId, Care International, PLAN International World Vision no seluk-tan fornese osan transporte no osan alojamentu hanaran perdiem ba ninia ofisiál no pesoál sira bainhira halo viajen sai husi Kapitál Dili ba munisípiu ka railiur. Iha kestaun ne’e, Misaun ONU uza termu MOP (Movement of Personnel) refere ba perdiem, maibé ajénsia internasionál sira seluk prefere uza liafuan perdiem.

Bainhira Timor-Leste gaina ninia independénsia totál hafoin hetan podér tomak husi ONU iha 2002, Estadu mós trata ninia funsionáriu públiku, ajente administrasaun públika no governante sira ho perdiem kuandu vizita fatin ruma sai husi kapitál Dili (munisípiu) ka ka sai husi nasaun. Ida-ne’e, Governu halo bazeia ba Dekretu Lei, Númeru 20/2010 1 Dezembru kona-ba REGIME DOS SUPLEMENTOS REMUNETATÓRIOS DA ADMINISTRACÃO PÚBLIKA.  

Bazeia ba dekretu ida-ne’e mós, instituisaun Estadu sira mós fornese perdiem ba indivíduu ka pesoál sira ne’ebé partisipa iha atividade ne’ebé mak instituisaun Estadu hirak ne’e organiza. Maibé la espesfikamente mensiona invíduu ka pesoál sira ne’ebé la’ós funsionáriu públiku no ajente administrasaun públika. Até, to’o ohin loron Governu no ajénsia sira seluk kontinua aplika perdiem refere. Laiha disionáriu ida mak define loloos liafuan perdiem ne’e, maibé tuir kompriensaun jerál, perdiem nu’udar montante osan ne’ebé instituisaun ruma Estadu nian ka ajénsia ka ONG ruma fó ba ninia pesoál ka ofisiál hodi bele fasilita ninia viajen ba iha fatin seluk atu hakonu ninia nesesidade iha fatin ne’ebé nia hala’o atividade. Liuliu atu ajuda fasilita pesoál ka ofisiál ne’e atu sosa hahan no no selu alojamentu.

Governu mós aplika polítika fornesimentu perdiem ida-ne’e ba jornalista sira, kuaze la’o tinan barak ona. Ida-ne’e akontese iha kontestu kobertura nian, Governu dala-balu konvida kanál mídia sira atu haruka ninia jornalista sira hodi halo kobertura ba ninia atividade iha munisípiu, postu administrativa no suku sira, nune’e bele publika hafoin kobertura. Aplikasaun ka fornesimentu perdiem ba jornalista, la’ós deit akontese ba atividade sira iha railaran, maibé aplika mós ba atividade sira ne’ebé akontese iha railiur. Montante komun ne’ebé baibain aplika iha railaran mak $ 40,00. Montante $ 40,00 ne’e aplika ba pesoál baibain no ba jornalista no la’ós ba ema ne’ebé ho kargu ka pozisaun.

Fornesimentu perdiem ba ema ne’ebé ho kargu ne’e entre $ 60 – $ 100. Perdiem ba pesoál ka ofisiál ne’ebé halo viajen estranjeiru depende ba kustu vida país idaidak nian. Pur ezemplu, Indonézia $ 150, 00 kada loron ne’e ba pesoál hotu-hotu, tantu funsionáriu baibain ka ofisiál. Signifika montante ida-ne’e mós aplika ba jornalista sira bainhira sira hetan konvite husi instituisaun Governu nian atu halo kobertura iha Indonézia no ne’e aplikasaun ida-ne’ebé justu ba pesoál hotu-hotu bazeia ba sistema tabela ne’ebé iha. Faktu impíriku hatudu katak kanál mídia sira iha railaran ladun fasilita sira nia jornalista bainhira halo kobertura iha railiur tamba limitasaun fundu, tan-ne’e kobertura iha railiur dalabarak instituisaun ne’ebé fó konvite mak fasilita. Ho durasaun independénsia ne’ebé sei nurak loos, ekonomikamente kanál mídia sira país foun ne’e seidauk forte atu ajuda fasilita ninia jornalista sira atu independentemente halo kobertura iha fatin hotu-hotu. Atu haree asuntu hetan pardiem husi instituisaun ka ajénsia seluk ne’e bele ka lae. Ida-ne’e tenke haree husi konsiderasaun étika, la’ós konsiderasaun sosiál.

Advertisement

Situasaun ekonómiku mídia nian sai kestaun boot tamba laiha industria ida ho númeru natoon hodi bele asegura ezisténsia kanál mídia sira iha futuru. Ida-ne’e mós sai dezafiu ba kanál mídia sira oinsa mak atu bele sees husi influénsia polítika no influénsia ekonómiku, nune’e bele garante loloos independénsia redasaun nian. Durante ne’e kanál mídia sira depende-liu ba fundu sirkulasaun jornál, publisidade (iklan) uituan ne’ebé mai husi kompaña no publisidade sira husi institusaun Governu nian. Ida-ne’e la hanesan ho país sira ne’ebé iha merkadu no industria boot, hanesan Indonézia, Tailandia, Japaun, Australia, Amerika no Europa.

Asuntu perdiem ne’e sai polémika iha públiku bainhira Sekertáriu Estadu Komunikasaun Sosiál (SEKOMS) iha setimu Governu, Matias Boavida iha ninia diskursu relasiona ho lansamentu ba program Conselho Imprensa (CI) no UNESCO nian. Nia hatenen, “jornalista sira halo kobertura ba atividade governu nian kuandu iha perdiem.” Deklrasaun SEKOMS ne’e hamosu tensaun no protestu maka’as husi jornalista sira tamba konsidera liafuan ne’ebé Sr. Matias Boavida hato’o ne’e hatuun imajen no dignidade jornalista sira nian ne’ebé durante ne’e hala’o funsaun kontrolu sosiál. Pratikante mídia sira ataka SEKOMS iha mainstreaming media sira no mídia sosiál. Situasaun ne’e sai manas-liu tan bainhira Prezidente Conselho Imprensa, Virgílio da Silva Guterres ko’alia iha semináriu ne’ebé mak CEFTEC organiza iha Novembru 2019. Prezidente CI husu ba Governu atu labele fó perdiem ba jornalista sira bainhira konvida sira atu halo kobertura iha munisípiu.

Tuir nia, kobertura ba atividade ka eventu ruma ne’e mídia ka jornalista nia serbisu atu hakunu públiku nia direitu ba informasaun. Entau, fornesimentu perdiem ba jornalista la’ós instituisaun seluk nia responsabilidade, maibé responsabilidade jestaun ka redasaun kanál mídia nian atu fasilita ninia jornalista bainhira halo kobertura bazeia ba konvite ne’ebé fó. Prezidente CI nia deklarasaun ne’e hamosu idea pro no kontra. Jornalista, xefe redasaun no mídia-nain balu dehan, “perdiem ne’e mai husi orsamentu Estadu nian, entau jornalista nu’udar sidadaun, nia mós iha direitu atu hetan.” Balu fali dehan, “jornalista labele simu perdiem tamba sei influénsia ninia independénsia no profisionalizmu nu’udar jornalista. Komentáriu balu komik uituan, “ami nonton deit ka bainhira jornalista ka ema seluk han bainhira halo kobertura.” No seluk-tan mak, “entau prezidente CI mak sai fali jornalista.” Iha mós komentáriu no hanoin balu katak perdiem sei la influénsia independénsia publikasaun mídia nian, maibé ida-ne’e nu’udar linguajen justifikasaun deit katak aktu simu perdiem ne’e aktu ne’ebé loos, la’ós tamba iha interese ruma.

Komentáriu sira ne’e mesak furak iha ámbiente demokrasia no liberdade esprasaun sidadaun hotu Konstitituisaun RDTL garante hela. Maibé, labele konsidera komentáriu sira ne’e loos hotu bainhira ita haree husi aspetu etika jornalizmu no prinsipiu universál jornalizmu nian. Iha kontestu diskusaun ne’e, jornalista balu la intende didi’ak Prezidente Virgílio ninia deklarasaun. Sira hanoin katak jornalista sei la hetan perdiem bainhira halo kobertura iha munisípiu, afinál prezidente CI hateten klaru katak perdiem ne’e responsabilidade jestaun kanál mídia ida-ida nian hodi fasilita ninia jornalista, la’ós instituisaun seluk (governu ka NGO) mak responsabiliza.

Kestaun perdiem sai mós polemika iha komunidade jornalista nia leet banhira Primériu Ministru Taur Matan Ruak (TMR) vizita minisípiu sira iha inísiu (Janeiru 2022) lahó partisipasaun jornalista destakadu sira Palásiu Governu hodi halo kobertura. Tuir informasaun ne’ebé espalla iha mídia sosiál, Gabinete Priméiru Ministru la envolve jornalista destakadu sira tamba laiha perdiem ba sira no lei la autoriza atu fó perdiem ba jornalista sira. Relasiona ho kestaun ne’e, Diáriu Timor Post konsege publika notisia ho ninia headlines edisaun 8 Janeiru 2022 “PM Taur “Nakfera” ho Jornalista Sira.” Notisia refere ba PM TMR nia vizita ba munisípiu sira ne’ebé la envolve jornalista destakadu sira. Maske-nunee, notisia nee rasik la inklui alementu notisia Why (tansa GPM la envolve jornalista destakadu sira?).

Advertisement

Relasiona ho kestaun bele ka lae jornalista bele simu perdiem husi instituisaun seluk ka ajénsia ruma, iha matadalan balu ne’ebé jornalista Timor-Leste nian presiza opta sai hanesan referénsia. Pur ezempu regra ka matadalan husi AJI (Aliansi Jornalis Independen). Matadalan AJI nian haktuir jornalista ne’ebé halo kobertura tenke hetan perdiem husi ninia mídia ne’ebé nia serbisu ba, la’ós mai husi ejénsia ka instituisaun ne’ebé konvida (fonte) nia atu halo kobertura. Matadalan ne’e haktuir-tan, jornalista ne’e bele hetan perdiem ka hetan professional fee bainhira nia sai oradór ka partisipa iha semináriu, formasaun ka workshop ne’ebé fora husi atividade kobertura nian. Tamba tuir regra ka matadalan ne’e, hetan perdiem ka fundu ruma husi kobertura, ida-ne’e infrasaun hasoru Kódigu Étika no prinsípu universál jornalizmu ne’ebé eziste. Nune’e mós matadalan reportajen eleitorál (2022) ba jornalista no meiu komunikasaun Pontu 7 haktuir, Orgaun komunikasaun sosiál (kompaña mídia) sira internalmente iha obrigasaun atu fó garantia ba jornalista hotu-hotu bainhira hala’o atividade jornalístika iha kontestu kobertura, liuliu fornese perdiem no fasilidade apoiu sira, hanesan transporte no seluk-tan antes sira ba kampu hodi halo kobertura.

Iha mós termu ka liafuan seluk ne’ebé mosu iha komunidade jornalista ka mídia nia leet. Liafuan ne’e mak envelope ka iha lingua Indonézia “amplop”. Liafuan ne’e nia konotasaun negativu iha komundade mídia ka jornalista Indonézia tamba liga ho subornu (uang sogok). Jornalista balu iha Indonézia hetan envolope hafoin halo kobertura. Dadauk ne’e iha Indonézia envelope ladun iha ona tamba ema diretamentu haruka ba jornalista sira nia konta bankaria. Tuir livriñu Pedoman Perilaku Jurnalis, karik jornalista ida bebeik hetan envelope ka oferta (hadia) husi instituisaun seluk ka ema ruma, joranalista ne’e hetan moras perigoju. Enkuantu, Kódigu Étika Jornalístika Indonézia, Pontu 6 haktuir jornalista labele komete subornu, nune’e mós Kódigu Étika Jornalítika Timor-Leste nian, Pontu 9 hateten jornalista proibidu atu simu oferta ka hetan subornu. Ninia interpretasaun, subornu mak oferta hotu-hotu ne’ebé ho forma osan ka fasilidade sira seluk husi parte seluk ne’ebé influénsia nia jornalista ka mídia nia independénsia. Tan-ne’e, osan han nian, alojamentu, osan pulsa no fasilidade sira ne’ebé apoia atividade jornalizmu nian tenke mai husi jestaun ka redasaun mídia ne’ebé jornalista ne’e serbisu ba.

Situasaun iha leten bele liga ba asuntu abuze podér iha kontestu jornalizmu nian. Tuir interpretasaun ne’ebé Conselho Imprensa ka Dewan Pers Indonesia (DPI), Abuzu profísaun mak aktu hotu-hotu ne’ebé foti lukru ba an-rasik bazeia ba informasaun ne’ebé hetan bainhira hala’o hela knaar molok informasaun ne’e sai konsumu públiku. DPI konklui, aktu simu envelope no oferta sira seluk bainhira jornalista ida hala’o knaar iha tereñu hamosu konflitu interese (conflict of ineterest) no aktu ne’e perigu ba nia independénsia. La’ós jornalista hotu-hotu mak simu perdiem husi instituisaun ka ajénsia seluk, balu la simu tamba mídia ne’ebé sira serbisu ba fasilita ona sira ho perdiem, maske nia montante la hanesan ida-ne’ebé governu oferese. Faktu impíriku hatudu katak jornalista balu simu ona perdiem husi nia mídia, maibé nia simu tan perdiem husi instituisaun Governu ka ajénsia seluk bainhira halo kobertura iha munisípiu.

Faktu empiríku seluk fali mak NGO no instituisaun Estadu balu mós lamenta ho jornalista mídia publiku balu ninia aktu, sira lamenta tamba jornalista sira ne’e husu perdiem bainhira simu konvite kobertura nian. Fonte husi NGO no instituisaun Estadu ne’e hateten, mídia públiku balu nia jornalista hakarak ba halo kobertura bazeia ba konvite ne’e, maibé sira husu fali perdiem kobertura nian. Iróniku tebes, jornalista mídia públiku nian mak husu perdiem husi organizasaun sosiadade sivil no instituisaun seluk, afinál kada tinan governu aloka orsamentu Estadu nian ba sira. Iha town hall meeting ne’ebé Asosiasaun Jornalista Timor Loro Sa’e (AJTL) organiza iha Marsu 2017, Eis Xefe Departmentu Informasaun RTTL E.P. nian, Elisio “Nito” Pinto hato’o faktu balu oinsa RTTL E.P. nia jornalista balu simu osan husi politíku sira ne’ebé ukun iha tempu ne’ebá. Nia uza biban ne’e hodi husu Conselho de Imprensa (CI) atu haree asuntu refere tamba afeita makaas ba independénsia jornalista no politíka redasaun RTTL E.P. nian iha ninia kobertura no publikasaun.

Saláriu no vensimentu kiik ne’ebé jestaun ka redasaun kanál mídia sira fó ba jornalista sira sai mós fatór seluk hodi hamosu infrasaun étika iha kontestu kobertura nian. Kondisaun ne’e presizamente tenke hadi’a iha futuru tamba hakanek profisionalizmu jornalista nian. Dalabarak públiku husu jornalista sira atu serbisu ho profisionál, enkuantu iha parte seluk ben-estar ba jornalista sira iha país ne’e ladun di’ak. Finalmente, fornesimentu perdiem nu’udar responsabilidade jestaun kanál mídia idak-idak nian, la’ós responsabilidade instituisaun ne’ebé fó konvite atu halo kobertura. Jornalista bele hetan perdiem ka professional fee husi instituisaun seluk, maibé la’ós iha kontestu kobertura. Nune’e, fornesimentu perdiem permite deit iha kontestu partisipasaun iha workshop, semináriu no treinamentu nu’udar oradór ou sai partisipante. Viva jornalista Timor-Leste. A lua continua.

Advertisement

 

Kontinua Le'e
Advertisement
Hakarak Hato'o Komentariu?

Husik Hela Komentariu

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Opiniaun

Líder Alternativu; Entre Hein Tranzisaun Jerasional ou Buka Konkista Rasik?

Published

on

Hakerek nain; Quintiliano A. Belo 

(more…)

Kontinua Le'e

Opiniaun

TIMOR-LESTE HAKDASAK TAMBA ESTRATEJIA POLÍTIKA ÓDIU-VINGANSA

Published

on

Hosi :  Nelion Ornai Monteiro

Alumnu Universitas Sanata Dharma, Yogyakarta hosi Fakuldade Filozofia no Teolojia Kentungan Wedha Bakthi 2019/2020.

(more…)

Advertisement
Kontinua Le'e

Opiniaun

SEKOMS no Nia Misunderstanding Kona-ba Plájiu

Published

on

Armindo Moniz Amaral

(Sidadaun baibain, hela ladún dook hosi fatin sampah Tibar)

(more…)

Advertisement
Kontinua Le'e
Advertisement

Trending