Connect with us
Pakote Ahi

Opiniaun

Ita Husik Sira Oho KAK?

Published

on

Ita hotu sai sasin ba situasaun ne’ebé Komisaun Anti Korrupsaun (KAK) hasoru. Ita hatene, hahú fulan Abril-2023 to’o agora, KAK laiha Komisáriu. Se ita fila fali bá kotuk, akontesimentu ne’ebé hanesan la’ós foin mak akontese iha períodu 2023. Hahú kedas hosi períodu primeiru (2014), KAK hasoru vakatura ba komisáriu. Governu no parlamentu dudu-tun dada-sa’e hodi husik KAK moris lahó komisáriu durante fulan barak. Problema ne’ebé hanesan akontese tan iha 2018 ba 2019. Momentu ne’ebá, KAK laiha komisáriu durante fulan hitu. Governu ho Parlamentu la intende malu, la sériu atu tuur-hamutuk hodi hili komisáriu foun.

Enkuantu, lahó komisáriu, servisu prevene no kombate korupsaun la la’o. Tanba, tuir lei estabelesimentu KAK, Komisáriu mak iha kompeténsia úniku atu disidi no delega servisu ba sira parte investigasaun, prevensaun no kooperasaun. Pergunta mak ne’e, tanba sá mak Governu ho Parlamentu laiha intensaun atu hili komisáriu KAK? Sira mak la iha kapasidade atu hili komisáriu KAK, ka iha ajenda haksumik (tersembunyi) ruma ne’ebé bele konsidera hanesan parte ida hosi korrupsaun legál?

Hafoin observa didi’ak ba akontesimentu sira ne’e (2014, 2018, 2023), bele dehan Governu ho Parlamentu esforsu sériu atu oho KAK. Sira koko hili la hili, hili la hili komisáriu KAK hodi dudu neneik KAK ba to’o faze ida, la’ós de’it hakne’ak, maibé loron ida bele hadeer mós la di’ak. Mungkin, ohin mahukun sira halimar iha faze la hili komisáriu, aban bele muda tan artigu balu to’o KAK rahun didi’ak.  Memang, ba mahukun, laiha buat ida mak imposivel. Kestaun baze legál, mahukun bele halo ho kór oioin (substánsia) tuir interese sira nian. Ba asuntu ne’e, Indonézia sai ezemplu ida di’ak tebes. Iha 2019, tuir inteletuál Indonesianis Jeffrey Winters, tanba oligarkia nia interese, Jokowi hola inisiativa hodi halo revizaun lei Komisi Pemberantasan Korupsi (KPK). Muda artigu sira ne’ebé hamihis independénsia KPK (hosi instituisaun independente ba parte ida de’it ho ezekutivu).

Advertisement

Lisaun hosi Indonézia kona-ba oinsá Jokowi muda lei KPK hosi independente ba fali parte ida de’it ho ezekutivu sai mós referénsia ba ita. Katak, ukun-na’in, iha nia diskursu bele ko’alia kabeen-nafurin kona-ba justisa, hakilar maka’as ba prevene no kombate korrupsaun, tun ba hako’ak povu kbi’it laek iha dalan ninin, maibé bele akontese, iha desizaun eskrita desidi tuir proposta parte balu nian, hamihis independénsia KPK. 

Loloos ne’e, iha estadu demokrátiku, ukun-na’in labele disidi desizaun públiku tuir sira-nia gostu (hakarak). Públiku tenki ezamina desizaun públiku sá de’it to’o hatene, sira desidi saida no desidi ba sé? Se povu la hola parte, ukun-na’in bele desidi tuir nia gostu, justisa sei mate. Enkuantu (padahal) justisa hanesan baze lejitimasaun morál hosi estadu. Lahó justisa, estadu laiha diferensa ho organizasaun kriminál (perampok). Lahó justisa, estadu bele hanesan ho organizasaun premanizmu ne’ebé domina iha teritóriu ida. Aurelio Agustinho formula asuntu ne’e ho lia mahusuk ida; “liu-rai sira laiha justisa, la’ós grupu perampok?” (De Civitate Dei, Book VI: 16).  Lahó justisa, tuir Agostinho, estadu sai hanesan fatin perampok. Tanba, grupu perampok mós hamutuk iha grupu ki’ik oan ida, domina teritóriu balu, maibé servisu lahó lejitimasaun morál. Sira servisu tuir konkordánsia  ruma hodi fahe de’it sasán na’ok ba malu.

Saida mak Agostinho dehan, akontese mós iha estadu demokrasia modernu sira. Parte kompetente hanesan lejizlativu no governu bele selingkuh (kurti?) ho oligárkia ka hirak ne’ebé iha interese ba OJE ka esplorasaun rekursu naturais (mina, gas no seluk tan). Oligárkia bele influénsia mahukun atu dezeña (merancang) desizaun/lei ruma hodi fo benefísiu ba sira-nia grupu. Modelu kolaborasaun ne’e hanaran corruption by design ka korrupsaun legál. Iha kontestu ne’e, ema halo lei la’ós ba interese komúm povu maioria, maibé ba de’it grupu ki’ik oan sira ne’ebé ukun.

Ba kazu KAK ne’ebé laiha komisáriu fila-fila, bele mós iha tendénsia ba big design ne’ebé hamosu risku korrupsaun legál iha Timor-Leste. Halo KAK mate la mate no moris la moris, bele mós tanba proposta ema balu ka interese internál mahukun (ezekutivu, lejizlativu no seluk tan) nian. Ba interese grupu balu nian, parte  kompetente bele hafraku KAK liuhosi la hili komisáriu KAK, muda baze legál balu hodi hamihis independénsia KAK, ka halo desizaun seluk ne’ebé bele husik KAK moris nafatin, maibé tenki ho kondisaun hakne’ak.

Hosi akontesimentu hirak ne’e, bele konfirma katak ezekutivu no parlamentu (high profile) “la hakarak” KAK moris normál. Memang, iha rai ne’ebé de’it, liuliu estadu ki’ak sira ne’ebé prátika krime korrupsaun ho númeru sei aas, ezisténsia instituisaun independente hanesan KAK fó ameasa ba projetu mahukun ne’ebé tendénsia korruptu. Tanba ne’e, se ita espera no hein de’it atu mahukun/polítiku sira mak iha intensaun di’ak hodi dezeña polítika ida-ne’ebé hametin independénsia KAK, hanesan mós ita mehi busa ida atu hahoris laho.

Advertisement

Habadak, iha situasaun ida hanesan agora, ita bele dehan high profile sira laiha ona intensaun di’ak ba KAK. Sira la hakarak estadu Timor-Leste moris hanesan estadu demokrátiku ida ho kultura rejeisaun ba korrupsaun ne’ebé forte, maka, loloos ne’e povu tenki hamriik salva KAK, salva estadu hosi rekayasa gelap (lee: kontrolu sosiál/advokasia). Tanba, hasoru laloran polítika foer, instituisaun independente sira hanesan KAK labele defende nia an rasik. KAK moris ka mate depende de’it ba pozisaun polítika povu maioria. Se povu maioria partisipa ativu hodi defende KAK, hola parte hodi dezeña polítika ida halo KAK independenti totál, ha’u garantia; korruptór toba sei la dukur, polítiku foer, dodok no dois sira bele bulak hotu.

Loos, fatór determinante ne’ebé halo KAK mate ka moris depende ba baze legál, maibe baze legál sira ne’e la’ós monu hosi lalehan. Baze legál sira ne’e sai hosi gaveta mahukun (rezultadu korkondánsia entre mahukun). Tanba ne’e, pozisaun polítika povu maioria mos TENKI determina kór baze legál (partisipa), determina vida instituisaun independente sira hanesan KAK.

Públiku labele husik mahukun desidi mesak. Labele mai ho konsiénsia falsu sira katak mahukun ne’e ita-nia aman, ita-nia inan, ita-nia avo (sira ema di’ak). Tanba ne’e, entrega de’it ba sira mak desidi. Maibé, públiku tenki konsiente katak kombate korrupsaun ne’ebé efetivu la depende ba ema di’ak, ema ne’ebé atu hanesan Santu. Tanba, memang iha estrutura polítika estadu modernu, laiha ema di’ak. Sé de’it mak kaer podér, inklui sira ne’ebé durante ne’e imi adora ho atributu oioin (funu-na’in, karismátiku, no seluk tan) sai ema di’ak, la korruptu, la’ós tanba nia rasik mak la hakarak korruptu, maibé tanba kontrolu sosiál ne’ebé forte hosi sidadaun sira mak obriga nia moris Santu (la korruptu).

Hosi: Armindo Moniz Amaral

(Alumnu Programa Doutoramentu Siénsia Direitu Universidade Diponegoro-UNDIP, 2017)

Advertisement

Kontinua Le'e
Advertisement
Hakarak Hato'o Komentariu?

Husik Hela Komentariu

Your email address will not be published. Required fields are marked *

Opiniaun

Timor Leste; Next?

Published

on

Hakerek na’in; Quintiliano A. Belo

(more…)

Kontinua Le'e

Opiniaun

Revitalizasaun Servisu Estensaun Agrikóla ba Futuru Agrikultór iha Timor-Leste;

Published

on

Hakerek na’in; Quintiliano A. Belo

(more…)

Kontinua Le'e

Opiniaun

Fanatismu Ba Grupu Arte Marsiais: Bele Halakon Sentidu “Maun-Alin” Nudar Maubere ou Timor Oan

Published

on

Husi: Pe. Domingos Godinho de Araújo

(Missionário do Verbo Divino iha Portugal)

(more…)

Advertisement
Kontinua Le'e
Advertisement

Trending